Niedawno wyszła “Gramatika kaszëbsczégò jãzëka” Hanë Makùrôt i jest to pozycja na pewno rewolucyjna na tle poprzednich kaszubskich gramatyk. Niestety głównie dlatego, że co rusz przeczy temu, co wiemy o języku kaszubskim. Powód tego prawdopodobnie można odnaleźć już na tylnej części okładki, gdzie autorka pisze: “Wëzwëskiwała jem przede wszëtczim gramaticzné òpisënczi pòlsczégò jãzëka, ale téż jinëch jãzëków: słowacczégò, czesczégò, serbsczégò.” Dalsza lektura utwierdza w przekonaniu, że rzeczywiście mamy do czynienia ze skaszubieniem gramatyk innych, obcych języków, a nie z samodzielnym opracowaniem gramatyki języka, który Autorka opisuje.

Pozycji takiej jak ta nie można przemilczeć z co najmniej trzech powodów. Po pierwsze to praca, w którą zaangażowani są członkowie Rady Języka Kaszubskiego, organu, który zajmuje się standaryzacją języka kaszubskiego i ma ogromny wpływ na kształt podręczników i pomocy naukowych, które trafiają do kaszubskich szkół. Po drugie nie ulega wątpliwości, że z “Gramaticzi…” mają się uczyć również studenci etnofilologii kaszubskiej na Uniwersytecie Gdańskim, a prawdopodobnie uczą się z niej już teraz. Po trzecie “Przedstawiony dokôz je adresowóny do wszëtczich òsobów zainteresowónëch kaszëbsczim jãzëkã, w òsoblëwòscë dlô ùczniów, sztudérów kaszëbsczi etnofilologii, szkólnëch kaszëbsczégò jãzëka, piszącëch pò kaszëbskù i téż do òsób ùczącëch sã kaszëbiznë” (str. 10) – a zatem też do mnie. Jako adresat i nabywca tego produktu mam więc kilka uwag.

Najpierw trzeba zdefiniować, czym właściwie jest język kaszubski. Jeśli przyjmiemy, że język kaszubski jest językiem naturalnym, czyli takim, który wyewoluował drogą historycznego rozwoju jako mówiony i żywy język stosowany do komunikacji, to musimy przyjąć, że jego gramatyka, fonetyka i fonologia rządzą się określonymi prawami, które w przypadku j. kaszubskiego są całkiem dobrze zbadane przez pokolenia językoznawców, dzięki czemu możemy mówić o poświadczeniach i pewnych faktach językowych.

Można też przyjąć, że język kaszubski jest językiem sztucznym, czyli conlangiem, jak np. języki Śródziemia u J.R.R. Tolkiena. Wtedy oczywiście obowiązuje licencia poetica, każde wyobrażenie autora o języku i każde fantazje na jego temat stanowią prawo.

We wprowadzeniu do “Gramaticzi…” dostajemy mało konkretną informację, że książka opisuje “gramaticzné znanczi terôczasnégò lëteracczégò kaszëbsczégò jãzëka” (str. 9). To bardzo luźne sformułowanie, bo dzisiejsza literatura bardzo się różni poziomem, stylem i znajomością kaszubszczyzny autorów. Autorka, która sama pisze po kaszubsku, mogłaby nawet napisać gramatykę na bazie własnych tekstów i uznać ją za opis cech dzisiejszego j. literackiego. Dodaje jednak, że jej praca powstała również “w òpiarcym ò specjalisticzné lingwisticzné artikle i mònografie, atlas i słowarzë kaszëbsczégò jãzëka” (str. 9). Postaram się skonfrontować te słowa ze stanem faktycznym.

Już na wstępie zastanawia fakt, że autorka nie korzystała i pominęła w źródłach jedyną dotychczas normatywną gramatykę napisaną przez lingwistę. Mowa o “Kaschubische Grammatik” dra Friedricha Lorentza z 1919 roku, która z powodzeniem służyła (z pewnymi zmianami w alfabecie) pisarzom skupionym wokół czasopism “Bënë i buten” oraz “Przyjaciel Ludu Kaszubskiego”. Pociesza na pierwszy rzut oka fakt, że autorka pisze, iż “w òsoblëwòscë kòrzëstała (…) z ksążków Gramatyka pomorska Friedricha Lorentza (…)” (str. 10), jednak szybko się okazuje, że materiał tam zawarty jest biegunowo różny od propozycji Autorki. Autorka nie uznała także za zasadne poinformować na jakich dialektach języka kaszubskiego opiera swoją normę.

Książka składa się z czterech rozdziałów: 1. FÒNETIKA, 2. FLEKSJÔ, 3. SŁOWÒBÙDOWIZNA, 4. SYNTAKSA. W niniejszej recenzji będę się przyglądał głównie rozdziałowi drugiemu, jako że normatywizacja fleksji ma olbrzymi wpływ na kształt samego języka i to w właśnie w tym rozdziale znalazłem najwięcej frapujących fragmentów.

2. FLEKSJÔ

Już na samym początku książka oszałamia zawartością opisów tak elementarnych zagadnień jak budowanie i funkcje czasów w języku kaszubskim. W czasie przeszłym dla trzeciej osoby Autorka podaje formy w ogóle nie występujące w języku kaszubskim i nigdzie niepoświadczone (str. 46):

(òn) je pisôł
(òna) je pisała
(òni) są piselë
(òne) są pisałë

Formy zaczerpnięte najpewniej z innych języków słowiańskich, jako że występują np. w serbsko-chorwackim (on je pisao) czy językach łużyckich (dłuż. wóna jo pisała) . W języku kaszubskim jedynie pierwsza i druga osoba używają w czasie przeszłym czasownika posiłkowego bëc: jô (jem) pisôł, të (jes) pisała, më (jesmë) piselë itd., ale zawsze òna pisała, òni piselë. (por. Sychta, Słownik gwar kaszubskich…, t. I, str. 27-28 dla czasownika bëc)

Dla czasu teraźniejszego perfektywnego typu jô móm pisóné Autorka zupełnie pomija formy z czasownikiem posiłkowym bëc, występującymi z czasownikami ruchu, typu jô jem jidzony, òna je jachónô oraz zupełnie nie pisze o różnym zastosowaniu tych dwóch czasów (str. 47). Równie frapująco wygląda opis czasu zaprzeszłego (str. 48-50). W książce nie tylko podaje się konstrukcje z języka obcego, tym razem polskiego, ale nawet przedkłada je nad formy rodzime i podaje najpierw typ polski (jô jem béł pisôł, wzorowane na pol. napisałem był), a dopiero potem kaszubskie jô béł jidzony, jô mia pisóné itd. (patrz: Lorentz, Gramatyka pomorska, str. 980-81)

Podobnie przy czasie przyszłym złożonym (str. 52-3), gdzie obok rodzimego typu budowania czasu: (jô) bãdã pisôł, (të) bãdzesz pisała itd. (por: Kaschubische Grammatik, str. 44) znajdziemy również typ budowania czasu z bezokolicznikiem: jô bãdã pisac itd., który, choć w j. polskim występuje bardzo często, w języku kaszubskim był notowany w ilościach marginalnych, częściej jedynie w gwarach zaborskich (patrz: Lorentz, Gramatyka pomorska, str. 979-80).

Również trybowi rozkazującemu się dostało (str. 53-54). W “Gramatice…” czasowniki na prasłow. *-ějati (jak lôc, wiôc, smiôc) mają końcówkę -ej, autorka podaje: lej, lejmë, lejta zamiast prawidłowych -éj, -éjmë, -éjta. (patrz: Lorentz, Gramatyka pomorska, str. 1009)

Przy opisie trybu warunkowego autorka pomija zupełnie czas przeszły trybu (typu czejbë jô nie béł tegò zrobił, …), bogato poświadczony choćby w Słowniku gwar kaszubskich… B. Sychty. Poza tym podaje tylko jeden sposób jego tworzenia z nieodmienną partykułą bë, o drugim sposobie – z odmienną partykułą bëm, bës, bësmë itd. pisząc “W lëteracczi kaszëbiznie równak bédëje sã ùżiwanié zastrzégòwnika zesadzonégò z mùszebnégò òsobòwégò zamiona, partiklë bë bez rësznëch òsobòwëch kùnôszków (…)” (str. 54-5), oczywiście bez podania przyczyny, dla której “bédëje sã”. Miejsca, w których książka dopuszcza wariantywność, a w których zaleca tylko jeden typ form, pozostają nierozwiązaną zagadką.

Inną niesamowitością jest pojawienie się w gramatyce imiesłowu przysłówkowego uprzedniego na -łszë, -wszë (str. 58), która to kategoria gramatyczna była poświadczona jedynie w najstarszych zabytkach kaszubskiego języka z XVI, XVII i początków XVIII wieku, a o której Friedrich Lorentz już w 1927 r. pisał (patrz: Gramatyka pomorska, str. 976):

Jako że zabytki Krofeya i Pontanusa poświadczają imiesłów na -wszy, –szy, a Perykopy Smołdzińskie na –szë (jedynie ten ostatni Lorentz uważał za formę rodzimę), a więc bez -ł-, toteż formy H. Makùrôt zdradzają, że nie jest to bynajmniej próba reaktywacji oryginalnego imiesłowu kaszubskiego, a kategoria żywcem przeniesiona z dzisiejszego języka polskiego. B. Sychta notował szczątki owego imiesłowu jedynie jako formę zleksykalizowaną w funkcji przysłówka: bivši – wyraźnie, dobitnie (patrz: Słownik gwar kaszubskich…, t. I, str. 29)

Zastanawia również fakt, że w “Gramatice…” wszystko, co inne niż w języku polskim, opisane jest jako “archajiznowé”. Odmiana czasownika bëc jest archaiczna (jem, jes, je, jesmë, jesta, są) i czas przeszły złożony (jem béł, jes bëła, jesmë bëlë) jest archaiczny. Język kaszubski jest normalnym językiem słowiańskim i ma w tym przypadku formy bardzo rozpowszechnione w świecie słowiańszczyzny, podobny stan rzeczy zastajemy w czeskim, serbsko-chorwackim, słoweńskim czy j. łużyckich. Ba, czas przeszły złożony znamy z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego jako formę nowszą, dopiero próbującą zdominować starsze aoryst i imperfektum, które kaszubski zupełnie zatracił. Fakt, że j. polski jako jedyny wśród słowiańszczyzny zachodniej zatracił pierwotne formy czasownika być oraz czas przeszły złożony, nie sprawia, że cała reszta staje się archaiczna.

Czytelnik może się zastanawiać dlaczego często powołuję się na “Gramatykę pomorską” dra F. Lorentza. Jest to ogromne dzieło spisane na ponad 1100 stronach, w którym w najdrobniejszym szczególe językoznawca opisał gramatykę i fonologię mówionego kaszubskiego języka, bazując na obfitym materiale zbieranym od miasta do miasta i od wsi do wsi, przez Nordã i ziemię Słowińców po Zôbòrë na południu. Rezultatem jego badań terenowych było wydanie ponad 1200 tekstów spisanych z ust setek informatorów, uwzględniając przy tym wszelkie różnice dialektalne i gwarowe. Z drugiej strony mamy niniejszą pracę, która podobno opisuje cechy współczesnego literackiego języka kaszubskiego, ale nie wspomina ani słowem, na jakich dziełach literackich opiera swoje twierdzenia. Co dziwi, zwłaszcza, że prezentowany materiał alarmująco różni się od od tego, co znajdziemy w tak uznanej prozie jak ta Jana Drzeżdżona, dramaty Bernarda Sychty, wczesna twórczość Stanisława Jankego (Łiskawica, Psë) czy współczesna twórczość Krystyny Lewny (Mòtowidlo) bądź Artura Jabłońskiego (Namerkôny, Smùgã, Fényks). Choć Autorka wspomina o posiłkowaniu się pracami językoznawczymi, ani słowem nie mówi, na jakich dialektach języka kaszubskiego bazuje, już to dopuszczając do swej normy cechy północne, już to je przemilczając, wedle sobie tylko znananego wzoru. Cechy zaborskie natomiast w książce prawie w ogóle nie są uwzględniane.

Następne uwagi dotyczą przymiotników posesywnych typu bratow-ò dzeckò, Anin-a ksążka (str. 78-9). Autorka w l. pd. r. ż. w bierniku wstawiła tam końcówkę przymiotników na -ô i ma tam formy bratow-ą i Anin-ą zamiast prawidłowych bratow-ã i Anin-ã, które cechują przymiotniki, zaimki i liczebnik jedna z końcówką -a w mianowniku (w bierniku: tã, jednã, samã itd.). Ten sam błąd popełniła w mianowniku i bierniku liczby mnogiej podając bratow-é i Anin-é zamiast bardziej prawidłowych bratow-ë i Anin-ë (tak jak të, jednë, samë itd., patrz: Gramatyka pomorska, str. 950-951).

z: Kaschubische Grammatik, str. 22

Wśród zaimków (str. 80-6) zadziwia szwa w formach cëż, chtëż, której Lorentz nigdzie nie notuje, mimo że w języku mówionym form jest cała obfitość: coż/chtoż, ceż/chteż, cóż/chtóż, cuż/chtuż (patrz: idem, str. 921-22), przy czym ceż/chteż są zdecydowanie najczęstsze, z -e- przeniesionym najpewniej per analogiam z form zaimków z etymologicznym -e i partykułą -ż jak gdzeż, wieleż i in. Z drugiej strony szwy brakuje w zaimku osobowym ònë (pol. one, w “Gramatice…” niesłusznie: òne), który pochodzi z wcześniejszego *won-y, a nie z polskiego on-e (patrz: Breza, Treder, Gramatyka kaszubska, str. 123). Tak samo i w liczbie mnogiej powinny być prawidłowe t-ë, jedn-ë, sam-ë itd. zamiast nieprawidłowych te, jedne, same, jako że pochodzą z wcześniejszych *ty, *jedny, *samy, a nie z odpowiadających polskim formom *te, *jedne, *same (vide: Gramatyka pomorska, str. 926-27).

Niestety nawet na odmianę zaimków dzierżawczych mój, twój, swój  (str. 85-6) nie można się zgodzić. Oprócz najczęstszej odmiany, na szczęście odmienionej prawidłowo, autorka dodała również oboczne formy ściągnięte. Z niewytłumaczalnego powodu owe krótsze ściągnięte formy występują jedynie w rodzaju żeńskim liczby pojedyńczej we wszystkich przypadkach, natomiast w rodzaju nijakim i w liczbie mnogiej jedynie wybiórczo: bez mianownika i biernika. Mało tego, książka podaje nieprawidłowe i niepoświadczone formy z krótkim -a dla r. ż. l. pojedyńczej: ma, twa, swa zamiast mô, twô, swô (patrz: Lorentz, Gramatyka pomorska, str. 935) ze spodziewanym refleksem długiego *ā > ô w wyniku wzdłużenia zastępczego *moja > *mā > mô. Konsekwentnie formy mô, twô, swô powinny mieć w bierniku mą, twą, swą zamiast mylnego mã, twã, swã, a w mianowniku r. nijakiego i w liczbie mnogiej mé, twé, swé, a dla l. mnogiej r. m. rzeczowników żywotnych odpowiednio mi, twi, swi. Będąc już przy liczbie mnogiej, należy zaznaczyć, że w książce znajdziemy również nieprawidłowe formy mich, twich, swich oraz mima, twima, swima już to obok, już to zamiast prawidłowych mëch, twëch, swëch, mëma, twëma, swëma (u Lorentza: mëmi, twëmi, swëmi). Jeśli podane błędne formy wystąpiły gdzieś w kaszubskich utworach literackich, można je z wielką dozą prawdopodobieństwa uznać za wpływ j. polskiego, a nie za formy rodzime.

Gramatyka pomorska, str. 935

Przy zaimkach dzierżawczych liczby podwójnej i mnogiej (str. 86-7) Autorka zupełnie pominęła nieodmienne formy naju, waju (naju ksążka, ò naju ksążce, z naju ksążką itd.), a wymieniła jedynie wtórną do nich odmianę przymiotnikową typu naja, najã, naji itd.

W poczet kaszubskich przyimków Autorka zakwalifikowała kù, które w języku mówionym nie zostało poświadczone, a używane było jedynie przez niektórych literatów, którzy najprawdopodobniej zapożyczyli ten przyimek z polskiego. W języku kaszubskim istniał przyimek k (z prasł. kъ), poświadczony w zleksykalizowanym już tylko ksobie – na lewo (Lorentz, Hinze, Pomoranisches Wörterbuch, str. 394). Autorka podaje również formę zza (poświadczoną w zaledwie jednej miejscowości na Kaszubach, patrz: idem, str. 1146) bez wariantywnej zeza/seza, poświadczonej szerzej (patrz: idem, str. 1077)

Na plus należy uznać chęć zachowania zaimka ma w jego dualnej funkcji (s. 82).

I FÒNETIKA

Na samym początku alarmuje fakt, że Autorka nie korzystała z najnowszej literatury naukowej dot. współczesnej fonetyki kaszubskiej: System samogłoskowy współczesnych gwar centralnokaszubskich (2013), System spółgłoskowy współczesnych gwar kaszubskich (2014) oraz artykułów System samogłoskowy współczesnej kaszubszczyzny północno-zachodniej, System samogłoskowy gwary luzińskiej, Akcent wyrazowy we współczesnej kaszubszczyźnie centralnej, System samogłoskowy współczesnych gwar zaborskich – wszystkie prace autorstwa prof. L. Jocza. Opis fonetyki w “Gramatice…” nie wydaje się także bazowany na starszych pracach. Znów nie wiadomo więc, na jakich dialektach bazuje. Autorka podaje, że kaszubskie ą należy realizować jako [ų], podczas gdy kasz. ó jako [ů], czyli inaczej pochylone [ȯ], mimo że kasz. ą jest nosowym odpowiednikiem ó, zatem w języku mówionym albo obie są realizowane jako pochylone [ǫ̇] i [ȯ] albo jako nosowe i nienosowe wyrównane do u [u], czyli [ų] i [u], a w dzisiejszym dialekcie centralnym w wielu pozycjach w ogóle zdenazalizowane (o czym wyczerpująco: Jocz, System samogłoskowy współczesnych gwar centralnokaszubskich), ale nigdy w takiej konfiguracji jak podaje Autorka. Dziwi również fakt, że proponuje się w omawianej pozycji wymawiać rz jako [ž], nie podając nawet jako wariantu wymowy drżącego [ř] – dźwięku tak wyróżniającego dialekt północny języka kaszubskiego, a w pierwszej połowie XX wieku wciąż dominującego na całym obszarze kaszubskim.

III SŁOWÒBÙDOWIZNA i IV SYNTAKSA

Wszystkie poważniejsze zastrzeżenia w obu rozdziałach wynikają z przyjętych przez Autorkę założeń z rozdziału o fleksji, zatem komentowanie ich byłoby powtarzaniem się. Zwraca jednak uwagę, że przy opisie syntaksu tzw. literackiego języka kaszubskiego, Autorka zdaje się ani razu nie powoływać na materiał z literatury tegoż języka zaczerpnięty. O proweniencji przykładowych zdań i konstrukcji książka nie mówi nic. Na plus zasługuje przyjęcie natomiast pisowni szërok zamiast szerok (s. 142), zgodnie z prasł. formą *šyrokъ.

Do pisania recenzji siadałem z irytacją, a kończę ze smutkiem, rozczarowaniem i rezygnacją. Podsumowując, dostajemy do ręki gramatykę, w której nawet czasowniki i zaimki dzierżawcze nie są poprawnie odmienione. “Gramatika kaszëbsczégò jãzëka” jest niestety pełna rażących błędów, które dyskwalifikują tę książkę jako rzetelne źródło wiedzy i rodzą pytanie, czy w takim kształcie powinna ona trafić do studentów i uczniów. Zaprezentowany materiał nie tylko pomija ważne dla opisywanego tematu naukowe źródła, ale też stoi w sprzeczności ze źródłami, na których rzekomo się opiera. Norma proponowana w książce sankcjonuje używanie form sztucznych, zapożyczonych z innych języków, a przy tym – co chyba najgorsze – wypiera nimi formy rodzime i dla kaszubskiego języka naturalne. Mimo wszystko nie można mieć pretensji jedynie do Autorki. Książka wpisuje się w tendencje, które unaoczniły się już w wielu poprzednich publikacjach środowiska zajmującego się normatywizacją kaszubszczyzny, a których efekt z większej perspektywy można postrzegać jako przepoczwarzanie się języka kaszubskiego w konstrukt, który z jednej strony gramatycznie i syntaktycznie coraz bliższy jest językowi polskiemu, za to leksykalnie staje się coraz pełniejszy sztucznych neologizmów i kalk, które wypierają słowa rodzime. Coraz trudniej przychodzi określić, czy tzw. norma literacka jest jeszcze językiem naturalnym czy conlangiem, coraz wyraźniej stającym się pewnego rodzaju socjolektem albo żargonem wąskiego środowiska, a coraz dalszym od żywego języka kaszubskiego jakiejkolwiek epoki – i przez to coraz mniej komunikatywnym. Podobne tendencje, swego czasu popularne również wśród Bretończyków czy Łemków, przyniosły fatalne skutki dla języka i społeczności. Na Kaszubach dziwią one zwłaszcza, że wielu współczesnych pisarzy i dziennikarzy szuka właśnie odmiennej drogi – w kierunku przebogatego języka naturalnego, mówionego, nawet jeśli czasem już trochę zakurzonego. Dlatego mam wrażenie, że zwłaszcza obecnie należy życzyć wszystkim pracującym nad językiem kaszubskim dużo samodzielności, dociekliwości i odwagi do krytycznego myślenia przy kolejnych projektach. 

Bibliografia:
Breza E., Treder J., 1981, Gramatyka kaszubska
Jocz L., 2013, System samogłoskowy współczesnych gwar centralnokaszubskich
Lorentz F., 1919, Kaschubische Grammatik
Lorentz F., 1927, Gramatyka pomorska
Lorentz F., Hinze F., Pomoranisches Wörterbuch
Makùrôt H., 2016, Gramatika kaszëbsczégò jãzëka
Sychta B., 1965, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I