Słowa prezydeńta Andrzeja Dudë ò naszi służbie Pòlsce pòtkałë sã z dobrim przëjãcym, bò lëdze pò prôwdze w to wierzą. Tak baro chcą wszëtczégò co pòlsczé brónic, że są w sztãdze tegò brónic nawet przed tim, co kaszëbsczé.
Przed Mszą Swiãtą na placu kòl kòscoła sw. Wawrzińca mie ùderził òbrôzk. Hewò bëniel w kòszulce zortu “pòlsczé patrijotné òbleczenié” stoji żdżącë za nôbòżéństwã. Kòl niegò białka w “kaszëbsczich ruchnach”. Prawie tak widzą nã dëbeltną juwernotã ti, co brawò bilë pò słowach głowë państwa. Kòszulka, jaką mòże założëc na co dzéń, mòże w ni robic, bawic sã, trenowac – pòkazywô zòbòwiązanié. Òbleczenié, jaczé je założoné rôz na jaczis czas na ùroczëstą Mszą – mô bëc prosto òbzdobą. Pòlôszë nama pòdzãkùją, że më tak snôżo wëzdrzimë.
To nie béł pòjedinczi òbrôzk. XX Zjôzd Kaszëbów to pierszi, jaczi jô pamiãtóm, w jaczim tëli bëło kòszulków ze zéwiszczama “Polska Walcząca” ë szlachùjącëch. Przë wlézenim do pilowóny przez armiã òchroniarzów i BÒRowików zonë dzéwczãta rozdôwałë pòlsczé staniczczi. Przikro bëło czëc słowa ò Pòlsce jakô mô bëc dlô naju wôżniészô jak Kaszëbskô. Przikro bëło wzérac, że lëdzóm taczi ùkłôd plażi. Jak jô sygóm pamiãcą do DJK w Bëtowie òrganizowónym krótkò przed Zjôzdã w tim gardze to so wdôrzóm, że pò himnie Zemia Rodnô chtos rozgòrzony wlôzł na binã i zaczął spiéwac Marsza Derdowsczégò. Nikògò to nie mierzëło, prosto bëłë òdspiéwóné dwie piesnie. Latos, jak òd czile lat to je w zwëkù – czëjemë téż dwa himnë. Mazurk Dąbrowsczégò i wëjimk pòématu Ò Panu Czôrlińsczim. Słowa aktualnégò przédnika Zrzeszeniô Édmùńda Witbrota z czasów welowny kampanie ò chãcë jednoczeniô brzëmią jak kòmùdny szpòrt.
fot. Adóm Hébel
To prezydencczé przemówienié równak nie bëło nôgòrszé. Bronisłôw Kòmòrowsczi we Wiôldżi Wsë dowalëł bezpòstrzédno nôrodny òpcje przez nazwanié ji “marginesã procesu renesansu kaszëbiznë”. Latos nôwëższi ùrzãdnik państwa gôdôł nawetka z ùwôżanim ò tim, że më sã ni mómë rozpłënioné w pòlsczi spòlëznie. Pózni równak sã òkôzało, że to niérozpłëniãcé pòlégô na òblékanim farwnëch ruchnów.
Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié ju òd jaczégòs czasu mô straconé (jeżlë mòże gadac, że òglowò miało) mańdat reprezeńtowaniô wszëtczich Kaszëbów, czë òrganizacje chtërna reprezeńtëje naje geszeftë. Mô mòc przebicô, żebë rôczëc rôz jednégò, rôz drëdżégò prezydeńta, klaskac jednémù i drëdżémù tak samò głosno, le gwës nie je w sztãdze rëszec sërców naszińców do robòtë wkół wôrtnotów, jaczé są spòdlim najégò jistnieniô. Nié, zgruchniãcé lëdzy w jeden plac, dze je mùzyka i wòrzta, a wzbùdzywanié w nich wseczëców zrzeszonëch z wizytą wôżnégò człowieka to nie je rëszenié sërców.
fot. Macéj Banjdur
Jô wiém, że we wëszëznach ti òrganizacje òni czëtają taczé tekstë (chòc ten mój je pò kaszëbskù, tej mòże do niegò nie zazdrzą, bò to dlô nich mãczącé), le wiém téż, że nie mdze òdpòwiescë. Tak jak ni ma òdpòwiescë przez slédné lata fąkcjonowaniô ti òrganiazacje. Ni ma òdpòwiescë na to, czemù òni òdrzucywają nôbarżi kùlturoùtwórczą òpcjã rësznotë. Jima to nie wadzy, tak jak lëdzóm zéńdzonym pòd lëzyńską biną nie wadzy, że na wôłtarzu cëzëch wôrtnotów më kładzemë to co nasze i pò dniu spãdzonym w ruchnach we farwné kwiôtczi wrócą do kòszulków co przëbôcziwają ò pòlsczich òbrzészkach.
Gdzie są nasze kaszubskie symbole, gdzie flaga, gdzie gryf? – pyta David Szulëst (Shulist), kanadyjski Kaszuba i prezes Wilno Heritage Society. – Smutno patrzyć na politykę zamieszaną w wydarzenie kulturalne.
Mowa o banerze informującym o XX Swiatowim Zjezdze Kaszëb(ó/ô)w, który odbędzie się już w sobotę w Luzinie. Uwagę przykuł błąd ortograficzny, który zauważył dziennikarz Radia Kaszëbë Adóm Hébel, o wpadce napisało też Radio Gdańsk, a językowy feler komentował Tomôsz Fópka, członek Rady Języka Kaszubskiego. Jednak David Shulist i paru innych Kaszubów zwracają uwagę na dużo ważniejszą sprawę:
Zasłużony działacz z Kanady zwraca uwagę na całkowity brak symboliki kaszubskiej na materiałach promujących Zjazd, nie ma tam ani kaszubskiej flagi, ani gryfa, jest za to polska flaga i godło II RP.
Polityka i kultura nigdy nie powinny się mieszać. Moi przodkowie z politycznego punktu widzenia byli pruskimi Niemcami i nie mieli z Polską nic wspólnego, więc to dla mnie nic nie znaczy. Ani niemieckie, ani polskie symbole nie powinny być obecne na naszym kaszubskim wydarzeniu. Cieszę się, że nie będzie mnie w tym roku na zjeździe – napisał gorzko David Szulëst, potomek kaszubskich emigrantów z Prus Zachodnich do Kanady, którzy wyemigrowali w 1858 r., a ich potomkowie do dziś zachowali tam swoją tożsamość i język. Szulëst i kanadyjscy Kaszubi od lat przylatują do Europy na Zjazdy Kaszubów.
To smutny dzień w kaszubskiej historii. (…) Skończcie z politykowaniem, to nas zabija – dodaje.
Zjazd Kaszubów od 1999 roku był organizowany na cześć zjednoczenia ziem etnicznie kaszubskich w jednym województwie jako uczczenie wysiłków działaczy i samorządowców w ruchu kaszubskim. W tym roku wydarzenie odbywa się jednak pod hasłem XX Światowy Zjazd Kaszubów w stulecie odzyskania niepodległości, a pytanie, które się nasuwa, brzmi: czy Kaszubi nawet te parę razy do roku nie potrafią skupić się na uczczeniu własnej kultury i własnych symboli? Wszak 100-lecie niepodległości RP jest świętem ogólnopaństwowym, celebrowanym cały rok, a Narodowe Święto Niepodległości ma swoją stałą datę 11. listopada.
Wygląda na to, że w tym roku Światowy Zjazd Kaszubów będzie mniej światowy niż w poprzednich latach.
I. Dobry Kaszuba stara się jak najczyściej mówić po polsku i myśleć po polsku. Odrzuca balast, którym jest jego rodzima kultura, nie mówi po kaszubsku i nie wychowuje swoich dzieci po kaszubsku.
II. Dobry Kaszuba się nie buntuje i nie angażuje. Wie, że najważniejszy jest święty spokój. Milczy, gdy obraża się kulturę i mowę jego ojców. Dobry Kaszuba sam rozumie, że nie są to sprawy o istotnej wartości i trzeba o nich zapomnieć.
III. Dobry Kaszuba w trosce o skarb Państwa i samorządu kontestuje każdy wydatek na rozwój kaszubskiej kultury i tożsamości, choćby chodziło o parę metalowych tablic. Dobry Kaszuba wie, że to tylko fanaberie hobbystów i/lub polityków, którzy chcą coś na tym ugrać.
IV. Wszelkie rozterki na temat tożsamości etnicznej i narodowej za Dobrego Kaszubę rozwiązuje Państwo i Kościół. Urzędnik i ksiądz wiedzą lepiej, takie kwestie należy zostawić specjalistom.
V. Dobry Kaszuba wie, że prawdziwi Kaszubi żyją tylko w jego miejscowości, a wszyscy inni są farbowani i nie potrafią dobrze mówić po kaszubsku. Albo wprost przeciwnie, Dobry Kaszuba wie, że jego okolica to wcale nie są Kaszuby, bo te prawdziwe są gdzieś tam koło Kościerzyny/Kartuz/Pucka (do wyboru).
VI. Dobry Kaszuba nie jest zainteresowany i z pogardą patrzy na historię Kaszub i Pomorza. W zupełności wystarczy mu powzdychać do Kresów, Wilna i husarii.
VII. Dobry Kaszuba nie potrafi wymienić z tytułu ani jednej kaszubskiej książki, a z imienia ani jednego pomorskiego księcia.
VIII. Dobry Kaszuba, jeśli już musi mówić swoją regionalną mową, to pozostaje dumnym pół-analfabetą w tym narzeczu i nie odczuwa potrzeby, by umieć w nim czytać i pisać.
IX. Dobry Kaszuba jest niechętny kaszubskiej symbolice, no chyba że zarobkowo w wymiarze folklorystyczno-turystycznym i pod warunkiem, że pojawia się razem z symboliką polską w stosunku 1 do 3, żeby nikt nic złego nie powiedział.
X. Dobry Kaszuba patrzy ze spokojem i wzruszeniem ramion na wymieranie kultury i języka przodków. Tak będzie lepiej i prościej. Poza tym czym jest ta kultura wobec wielkiej kultury polskiej, jeśli nie jedynie dziejowym nieporozumieniem i fazą przejściową?
Ten zabytek sięga jeszcze czasów Księstwa Pomorskiego i zawiera mnóstwo interesujących informacji o ówczesnej stolicy Księstwa i jej historii. Chodzi o Historische Beschreibung der Stadt Alten Stettin in Pommern (…), czyli Historyczny opis miasta Starego Szczecina na Pomorzu (…) Paula Friedeborna. Kwestię przetłumaczenia i wydania dzieła podniosła Alicja Kościelna, kustosz Archiwum Państwowego w Szczecinie. Pomysł został ciepło przyjęty przez część środowiska naukowego i przez Pomorzan zainteresowanych historią swoich ziem.
O tym, dlaczego warto o to tłumaczenie się starać, najlepiej napisała sama Alicja Kościelna:
1. Jest to najstarsza historia miasta. Friedeborn wydał ją w Szczecinie w 1613 roku. Autor pisząc swe dzieło, opierał się nie tylko na wcześniejszych opracowaniach historii Księstwa, ale przede wszystkim intensywnie wykorzystywał archiwum miejskie, do którego miał bezpośredni dostęp (w tym czasie pełnił urząd sekretarza miasta). Te części jego dzieła są szczególnie wartościowe, bowiem archiwum miasta Szczecina zaginęło w nieznanych okolicznościach w czasie lub wkrótce po zakończeniu II wojny światowej. Friedeborn był naocznym świadkiem wielu zdarzeń i opisywał je z dokładnością i zacięciem reportera. 2. Udostępnienie tekstu w języku polskim przyczyni się do popularyzacji wiedzy historycznej o Szczecinie, a jego naukowe, krytyczne opracowanie da czytelnikowi wgląd w stan badań nad historią Szczecina i dyskusje badaczy nad kontrowersyjnymi, z punktu wiedzenia nauki, fragmentami jego dziejów. 3. Stanie się impulsem do pogłębienia zainteresowań historią miasta jego współczesnych mieszkańców. 4. W przetłumaczonym dziele nauczyciele odnajdą atrakcyjne narzędzie wiedzy, łatwe do wykorzystania w pracy szkolnej. 5. Dla władz miasta dzieło Friedeborna może stanowić doskonały materiał promocyjny, zwłaszcza, że zakłada się jego wydanie bilingwistyczne. 6. Regionaliści i przewodnicy turystyczni uzyskają materiał pozwalający w jeszcze ciekawszy sposób opowiadać o różnych aspektach dziejów Szczecina. „Historyczny opis miasta Starego Szczecina na Pomorzu (…)” jest lekturą niezwykle zajmującą. Autor przedstawił w nim zarówno wielkie wydarzenia z przeszłości, chwalebne czyny mieszczan, skomplikowane czasami relacje z książętami, ale także wiele wydarzeń z życia codziennego. Sporo uwagi poświęcił zjawiskom budzącym zainteresowanie ówczesnego, ale także współczesnego czytelnika: rejestrował wydarzenia sensacyjne, zjawiska osobliwe, niepokojące, czy budzące grozę, skrupulatnie wymieniał anomalie pogodowe, opisywał niszczące skutki pożarów, ale też z dumą podkreślał żywotne siły miasta, dzięki którym za każdym razem dźwigało się z nieszczęść. 7. Możliwe będzie opracowanie szlaku turystycznego „wędrówek z Friedebornem” po miejscach opisywanych w Kronice. 8. Także spersonalizowanie dziejów miasta, bowiem Friedeborn wplótł w swoją wielką opowieść o Szczecinie dzieje zwykłych ludzi, takich, o których Wielka Historia milczy. 9. Tłumaczenie dzieł dawnych Pomorzan to dialog teraźniejszości z przeszłością. Bez tego dialogu nie można budować pomorskiej tożsamości. 10. Badanie, wydawanie i tłumaczenie dzieł pomorskiej historiografii postulował już w 1947 r. profesor Gerard Labuda. W następnych latach wielokrotnie mówili o tym profesorowie Henryk Lesiński, Edward Rymar, Tadeusz Białecki. 11. Wzorem zamierzonej edycji działa Paula Friedeborna jest pomnikowe wydanie „Pomeranii” Thomasa Kantzowa w tłumaczeniu Krzysztofa Gołdy i naukowym opracowaniu profesorów Tadeusza Białeckiego i Edwarda Rymara.
Fot. Dôvjid Mjiklosz
Projekt tego tłumaczenia Alicja Kościelna zgłosiła jako propozycję do Szczecińskiego Budżetu Obywatelskiego. Ze względów proceduralnych wniosek został odrzucony, ale ziarno na szczęście zostało zasiane. 18 czerwca br. w siedzibie Archiwum Państwowego w Szczecinie odbyło się spotkanie, które miało na celu przybliżyć zainteresowanym ideę przetłumaczenia i wydania. Wydarzenie cieszyło się sporym zainteresowaniem, dodatkowo uświetnili je swoją obecnością profesorowie Tadeusz Białecki oraz Edward Rymar, odpowiedzialni za pierwsze wydanie Pomeranii Thomasa Kantzowa. Wprowadzenie oraz omówienie idei, dzieła, a także postaci autora pokrótce przedstawił kierownik oddziału materiałów archiwalnych wytworzonych do 1945 r. – dr hab. Paweł Gut. Samo spotkanie nie tyle miało na celu przekonać kogokolwiek do sensowności takiej pracy, na sali bowiem przekonywać nikogo nie było potrzeby, a raczej przedstawić bardzo szerokie plany związane z publikacją oraz znaleźć sposób na sfinansowanie ambitnych zamierzeń. Rzecz bowiem wymaga pracy kilku zespołów, nie tylko translatorskich, ale i historycznych. Do pełnego obrazu dzieła Friedeborna potrzebne są poszerzone badania dotyczące jego biografii, co za tym idzie skrupulatnej kwerendy archiwów nie tylko w Szczecinie, ale także m.in. w Berlinie i Greifswaldzie, a także w Szwecji (był bowiem Friedeborn w trudnych chwilach końca istnienia niepodległego Pomorza zwolennikiem stronnictwa szwedzkiego, mając wybór między Szwecją a Brandenburgią). Paul Friedeborn był mistrzem słowa, jak określiła to Alicja Kościelna, na języku niemieckim grał jak wirtuoz na instrumencie, stąd również potrzeba zapewnienia Historycznemu opisowi… odpowiedniej wirtuozerii również w polszczyźnie, a co za tym idzie potrzebne będzie w projekcie wsparcie literackie. Takie kompleksowe podejście do przekładu wymaga nakładów. Rzeczą względną jest ocena, czy kwota podana we wstępnej wycenie (ok. 185 tys. zł) jest rzeczywiście aż tak duża. W obliczu korzyści jakie wydanie dzieła Friedeborna może przynieść dla tożsamości Pomorzan w ogóle i dla samych szczecinian, kwota ta nie powinna się wydawać niemożliwa do pozyskania. Zresztą z ust przedstawicieli miasta oraz Euroregionu Pomerania obecnych na spotkaniu padły pewne konkretne pomysły, które z nadzieją pozwalają myśleć o dalszych losach przedsięwzięcia.
Kim był Paul Friedeborn? Urodził się w roku 1572 w Szczecinie i również w Szczecinie zmarł, zmarł w wielce dramatycznym i symbolicznym roku 1637, czyli w roku śmierci ostatniego Gryfity, Bogusława XIV. Friedeborn pełnił szereg ważnych funkcji publicznych w mieście, był sekretarzem rady miejskiej, był członkiem rady książęcej oraz królewsko-szwedzkiej. Od roku 1630 do 1637 był burmistrzem Szczecina. W roku 1613 opublikował Historische Beschreibung der Stadt Alten Stettin in Pommern(…), a w 1624 w języku łacińskim Topograficzno-historyczny opis miasta Szczecina, zaopatrzony w rycinę (Descriptio urbis Stetinensis, topographica, historica, cum icone).
Jeśli wydanie dzieła Paula Friedeborna dojdzie do skutku, a widząc z jaką determinacją i pasją podchodzą do sprawy pomysłodawcy pełen jestem wiary w sukces, w kolejce czeka wiele jeszcze dzieł pomorskich dziejopisarzy, m.in. Pomerania Jana Bugenhagena czy choćby Daniela Cramera historia kościoła na Pomorzu, pt. Das Grosse Pomrische Kirchen Chronicon.
Z założycielem pierwszej dwujęzycznej kaszubsko-polskiej szkoły podstawowej Arturem Jablonscjim rozmawiała Sara Mičkec, redaktorka miesięcznika Rozhlad. Wywiad był opublikowany po serbołużycku w numerze 05/2018.
SM: Od roku szkolnego 2017/2018 w Wejherowie na Kaszubach istnieje prywatna szkoła „Naja Szkòła“. Jest to pierwsza dwujęzyczna polsko-kaszubska szkoła. Co była motywacja jej założenia?
AJ: Na decyzję o założeniu dwujęzycznej polsko-kaszubskiej szkoły podstawowej miały wpływ dwie rzeczy. Po pierwsze, wraz z moją żoną Anną jesteśmy rodzicami 11-letniego chłopca, którego od urodzenia wychowujemy w dwujęzyczności. Érik nie odnajdywał się w szkole, do której chodził wcześniej, gdyż jego rówieśnicy nie rozumieli kontekstów kulturowych, w jakich wychowujemy naszego syna. Czuliśmy więc potrzebę stworzenia szkoły, w jakiej nasze dziecko odnajdzie klucz do własnego, kaszubskiego domu. Jednocześnie obserwowaliśmy już od dłuższego czasu, że model nauczania języka kaszubskiego w szkołach publicznych (samorządowych / państwowych) w niewystarczającym stopniu przyczynia się do rozwoju języka i tożsamości Kaszubów. Moim zdaniem szkoła publiczna kształci Polaków z bierną znajomością języka kaszubskiego, gdy tymczasem naszej społeczności potrzeba szkół, które będą kształciły świadomych Kaszubów w sensie etnicznym i równocześnie Polaków w sensie obywatelskim (państwowym). Ostatecznym bodźcem do podjęcia działań w kierunku uruchomienia własnej, dwujęzycznej placówki edukacyjnej była współpraca Stowarzyszenia Osób Narodowości Kaszubskiej „Kaszëbskô Jednota”, do którego oboje z żoną należymy, z baskijską szkołą o nazwie Baztan Ikastola w prowincji Navarra w Hiszpanii, która nawiązana została w 2015 roku.
AJ: W formule dwujęzycznej jest to pierwsza taka szkoła na Kaszubach. Jednak samo nauczanie w szkołach języka kaszubskiego rozpoczęło się w roku 1991 od wiejskiej szkoły podstawowej w Głodnicë (pol. Głodnicy) oraz w Liceum Ogólnokształcącego w miasteczku o nazwie Brusë (pol. Brusy). Potem dołączyły kolejne szkoły. Nie było na nie pieniędzy z budżetu państwa, ale utrzymywały je lokalne samorządy. Dopiero w 2005 r., gdy przyjęto w Polsce „Ustawę o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym”, w której za jedyny język regionalny w Polsce uznano język kaszubski, nauczanie kaszubskiego zaczęło być dotowane przez państwo. Od tego czasu zaczęto nauczać języka kaszubskiego w bardzo wielu szkołach na Kaszubach, wprowadzono możliwość wyboru naszego języka na egzaminie maturalnym, a od 2015 r. istnieje kierunek Etnofilologia Kaszubska na Uniwersytecie Gdańskim.
SM: Jak jest język kaszubski włączony do edukacji szkolnej na Kaszubach?
AJ: Prawo w Polsce pozwala Kaszubom, a także innym mniejszościom, które wymienione są we wspomnianej już Ustawie o mniejszościach, na prowadzenie trzech typów szkół. Pierwszy typ zakłada, że język kaszubski jest nauczany dobrowolnie, jako przedmiot dodatkowy w wymiarze 3 godzin tygodniowo, który dyrektor szkoły musi wprowadzić, gdy minimum 7 rodziców złoży na piśmie taki wniosek. Drugi typ to szkoła dwujęzyczna, w której język kaszubski jest obowiązkowo nauczany na 5 godzinach tygodniowo, symetrycznie do języka polskiego, a ponadto w języku kaszubskim prowadzone są jeszcze 4 inne przedmioty w szkole. Trzeci typ to szkoły, w których nauczanie odbywa się tylko po kaszubsku (w języku mniejszości), a jedynie język polski i historia polski nauczane są w języku polskim. Własnej historii Kaszubi mogą uczyć przez 30 godzin na przestrzeni całej edukacji w szkole podstawowej i kolejnych 30 godzin w całej szkole średniej. W praktyce funkcjonował do tej pory tylko pierwszy typ szkoły.
SM: Jak wygląda „dwujęzyczność” szkoły? Kiedy jest używany język polski, kiedy kaszubski? Czy dzieci, którzy uczęszczają do szkoły, nauczyły się języka kaszubskiego jako języka ojczystego w domu czy mogą nauczyć się go w szkole?
AJ: Odpowiadając na te wszystkie pytania, należy zacząć od tego, że kondycja języka kaszubskiego jest bardzo zła. Władze Polski Ludowej zrobiły wiele, by zniszczyć język i kulturę Kaszubów. Dzieci kaszubskie były w polskich szkołach bite i szykanowane za używanie swojego ojczystego języka. Z tego powodu w latach 70. XX wieku został przerwany językowy przekaz pokoleniowy w rodzinach kaszubskich. Mając na uwadze dobro i zdrowie psychiczne własnych dzieci, rodzice przestali mówić do nich po kaszubsku. Zdążyły wyrosnąć już dwa pokolenia Kaszubów, które z językiem kaszubskim zetknęły się w domu w znikomym stopniu. Nie mieli go także w szkole. Również dzieci, które do nas przychodzą, w większości nie znają kaszubskiego. W większości pochodzą z rodzin kaszubskich, choć kilkoro uczniów nie ma nawet kaszubskich korzeni. Nauczanie dwujęzyczne realizowane jest w zakresie obowiązkowych zajęć edukacyjnych, ale z powodów opisanych wcześniej, to nauczyciele określają zakres treści edukacji wczesnoszkolnej przekazywanych w języku kaszubskim. Stosują także zasadę posługiwania się językiem kaszubskim w codziennych sytuacjach, podczas przerw, rozmów swobodnych z dziećmi, zabaw, itp. W klasach IV-VIII Naja Szkòła zapewnia prowadzenie 4 zajęć metodą dwujęzyczności spośród takich przedmiotów jak: przyroda, biologia, geografia, chemia, fizyka, matematyka, historia, informatyka, plastyka, technika, wychowanie fizyczne.
SM: Czy wszyscy pracownicy szkoły mówią po kaszubsku? Jest jakieś szkolne polecenie, który ma być język potoczny/powszechnie używany w szkole?
AJ: Wszyscy pracownicy szkoły znają język kaszubski, ale nie wszyscy mówią po kaszubsku. Posługuje się nim na co dzień około 1/3 z nich. Nie byłoby więc prawdziwe twierdzenie, że kaszubski jest w chwili obecnej powszechnie używany w szkole. W około 70% sytuacji przeważa język polski, a kaszubski używany jest w 30%. Naszym celem jest osiągnięcie symetryczności, ale na to potrzeba jeszcze kilku lat wytężonej pracy zarówno z dziećmi, jak też nauczycielami.
SM: Czy historia i kultura Kaszub na zajęciach są traktowane inaczej niż w szkołach państwowych?
AJ: Tak. Staramy się na każdych zajęciach dawać uczniom kontekst kaszubski. Nawiązujemy do naszej kultury, tradycji, historii i zalecamy nauczycielom, by był to punkt wyjścia do niemal każdych zajęć. Oprócz tego, że „Naja szkoła” zajęcia prowadzi po kaszubsku, rzucają się w oczy różne inne szczegóły, tak jak: edukacja cyfrowo-medialna, nacisk na indywidualne ocenianie kształtujące, brak prac domowych. Począwszy od klasy pierwszej, uczniowie objęci są poszerzonym zakresem nauki języka kaszubskiego oraz języka angielskiego. Szkoła oferuje także dla klasy czwartej obowiązkowe koło z języka niemieckiego, a w przyszłości zamierza wprowadzić także język niemiecki jako przedmiot obowiązkowy. Podczas wszystkich zajęć uczniowie wykorzystują komputery Chromebook. Do dyspozycji mają szkolną sieć komputerową do wyszukiwania potrzebnych informacji i zasobów edukacyjnych. Pracują w środowisku wirtualnym – platformie edukacyjnej Google Classroom oraz chmurze GSuite. Kładziemy też nacisk na naukę praktycznych kompetencji przydatnych w codziennych kontaktach z mediami, gdyż taki jest współczesny świat. Staramy się realizować to we wszystkich klasach między innymi w ramach edukacji polonistycznej, społecznej, historycznej, plastycznej i zajęć komputerowych. Chcemy, by wychowankowie Naji Szkòłë posiedli kompetencje XXI wieku, takie jak kreatywność, myślenie krytyczne, współpraca w grupie, przywództwo, zarządzanie informacją, rozumienie mediów, mądre korzystanie z technologii.
SM: Czy uczniowie są podzieleni na klasy? Ile uczniów jest w jednej klasie? Jak wygląda ocenianie? Czy są oceny od 1 do 6?
AJ: Dzieci uczą się w maksymalnie 15-osobowych klasach, ale staramy się dla każdego z uczniów realizować indywidualny program nauczania. Łączymy dwa systemy oceniania, ten tradycyjny z ocenami od 1 do 6, ale przede wszystkim ważna jest dla nas informacja zwrotna, która skuteczniej niż stopnie motywuje ucznia do nauki, nauczycielowi zaś pomaga ustalić, na czym należy się skupić podczas kolejnych lekcji. Nauczyciel traktuje uczniów indywidualnie, obserwując, jak zdobywają wiedzę i dając konkretne wskazówki do dalszej pracy. Zawsze wyjaśnia, jakie są cele uczenia się i kryteria sukcesu. Stara się angażować uczniów w ich proces edukacyjny. Uczniowie wymieniają się wiedzą, ucząc się od siebie nawzajem.
SM: Jak Państwo znaleźli nauczycieli? Czy mają oni specjalne kształcenie?
AJ: Kilkoro nauczycieli, którzy zaczęli z nami ten projekt, było członkami stowarzyszenia Kaszëbskô Jednota. Pozostali przeszli procedurę naboru. Jednym z kryteriów była znajomość języka kaszubskiego poświadczona studiami bądź specjalistycznym egzaminem. Uprawnienia do nauczania kaszubskiego można w Polsce zdobyć na dwa sposoby: albo ukończy się podyplomowe studia trwające 1,5 roku, albo zda się egzamin przed specjalną komisją.
SM: Jak wielka jest szkoła obecnie? Ile ma klas, ilu uczniów i nauczycieli?
AJ: W szkole uczy się obecnie 32 uczniów w klasach 0, 1, 3 i 4. Docelowo szkoła będzie kształcić w oddziałach od 0 do 8. W tej chwili zatrudniamy 3 nauczycieli na etacie i 10 na umowie o zlecenie, czyli na konkretne godziny wynikające z liczby przedmiotów wymaganych w podstawie programowej Ministerstwa Edukacji.
SM: Ile ma szkoła roczników/klas i gdzie się uczniowie po szkole podstawowej dalej uczą?
AJ: Na to pytanie mogę odpowiedzieć za trzy lata. Jednak niewykluczone, że stworzymy naszym uczniom możliwość kształcenia się w kaszubskim liceum. Myślimy o tym.
SM: Pan jest właścicielem szkoły i angażował się Pan w jej powstanie. Czym się pan zajmuje zawodowo i skąd Pan czerpał inspiracje?
AJ: Jestem Kaszubą. Mój ojciec był Polakiem, który osiadł na Pomorzu w latach 60. XX wieku i przyjął w dużej mierze kulturę mojej kaszubskiej matki. Od niej poznałem język kaszubski. Jako nastolatek zacząłem interesować się historią i literaturą kaszubską. Na studiach historii w Gdańsku, które rozpocząłem w 1989, który był rokiem demokratycznych przemian w Polsce, poznałem ludzi podobnie jak ja szukających swoich korzeni. Razem założyliśmy w 1990 r. studenckie pismo „Tatczëzna” (pol. Ojczyzna). To był też czas, gdy otworzyła się możliwość realizacji kaszubskiego programu w gdańskim oddziale telewizji polskiej i w Polskim Radiu Gdańsk. Włączyłem się w te projekty. Zostałem dziennikarzem. Potem, w 1999 r. postanowiłem spróbować swoich sił w lokalnej polityce. Przez 10 lat byłem Starostą w Pucku. W chwilach wolnych nadal pasjonowały mnie media. W 2002 roku zostałem na krótko społecznym redaktorem naczelnym miesięcznika „Pomerania”, a w 2004 roku założyłem Radio Kaszëbë, którym kieruję do dziś. Od 2010 do 2012 roku kierowałem także telewizją satelitarną CSBTV (CassubiaTV), którą współtworzyłem wraz z 2 wspólnikami. Przez 6 lat byłem prezesem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, a w 2011 roku współzałożycielem Stowarzyszenia Osób Narodowości Kaszubskiej „Kaszëbskô Jednota”, w którym jestem wiceprezesem. Skąd miałem inspirację do założenia szkoły? Tak jak o tym wspominałem: doświadczenia rodzica, znajomość sytuacji innych mniejszości narodowych w Europie, troska o własny język i kulturę.
Artur Jablonscji
SM: Kto oprócz pana angażował się w założenie szkoły?
AJ: W założenie szkoły angażowała się przede wszystkim moja żona Anna oraz koledzy z Kaszëbsczi Jednotë, a przede wszystkim prezes tego stowarzyszenia Karól Róda. Wspierał nas Andrzej Gredecki, doświadczony pedagog, długoletni dyrektor szkół publicznych w Wejherowie. Olbrzymią rolę odegrała także w tym projekcie Baskijka Maialen Sobrino Lopez, którą poznałem w 2014 r. i która zaangażowała mnie i stowarzyszenie Kaszëbskô Jednota w projekt Txikian Handi (Małe jest wielkie), dzięki czemu dowiedziałem się jak funkcjonują baskijskie Ikastole. Po kilkugodzinnym pobycie wśród baskijskich dzieci, mój syn Érik zapytał: – Dlaczego my nie mamy takiej szkoły? To wystarczyło, by zacząć działać. W marcu 2017 r. wynająłem obiekt w Wejherowie, to był dawniej sklep meblowy, zaadaptowałem go na szkołę, która została otwarta 2 września 2017 r. Ważne było dla mnie wsparcie kilku znajomych rodziców, kaszubskich aktywistów, takich jak Dariusz Majkowski, ówczesny redaktor naczelny miesięcznika „Pomerania”.
SM: Jak inicjatorzy werbowali uczniów?
AJ: Z tym związany jest wybór miejsca na pierwszą dwujęzyczną szkołę. Wejherowo jest 50 tysięcznym miastem, o dużych tradycjach kaszubskich, które otaczają inne duże miejscowości. W sumie to taka kaszubska „aglomeracja” licząca około 100 tysięcy mieszkańców. Wyszliśmy do nich z plakatami, ulotkami, reklamą w Radiu Kaszëbë. W niedziele organizowaliśmy akcje informacyjne pod kościołami. Trwało to na przestrzeni dwóch miesięcy – lipca i sierpnia 2017 r. Efekt był taki, że we wrześniu rozpoczęło u nas naukę 22 uczniów, a w ciągu miesiąca dołączyło jeszcze 10.
SM: Jak szkoła jest finansowana?
AJ: W okresie od początku września do końca grudnia 2017 r. finansowałem szkołę z własnych pieniędzy pochodzących głównie z działalności prowadzonej w ramach Radia Kaszëbë. Od stycznia 2018 r. szkoła otrzymuje dotacje z budżetu państwa polskiego poprzez Urząd Miasta Wejherowa. Jest to równowartość 300 euro na ucznia miesięcznie.
SM: Czy czesne mają wpływ na to, kto swoje dzieci posyła do szkoły?
AJ: W roku szkolnym 2017/2018 w Naji Szkòli nie płaci się czesnego. Chciałem w ten sposób zachęcić rodziców do tego nowego projektu. Od następnego roku szkolnego będzie wprowadzone czesne w wysokości 400 zł od dziecka. To jest konkurencyjna cena w stosunku do innych szkół prywatnych w okolicy.
SM: Jak brzmi krytyka, którą inicjatorzy szkoły mogą słyszeć i jak ją traktują?
AJ: Na ten moment nie ma poważnej krytyki naszego projektu. Wyczuwamy natomiast postawę wyczekiwania u wielu osób, które nas obserwują. Żeby nie popełniać błędów współpracujemy z doświadczoną pedagog Adelą Kożyczkowską z Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego oraz Renatą Mistarz, ekspertką z Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku. Każdą poważną krytykę, jeśli się pojawi, potraktujemy bardzo serio i postaramy się natychmiast na nią reagować pozytywnymi zmianami w naszym projekcie, ale przede wszystkim będziemy się trzymać założenia dwujęzyczności, czyli również symetryczności między kulturą kaszubską i polską.
SM: Patrząc na doświadczenia podczas przygotowań i założenia szkoły: czy zrobiłby Pan coś inaczej z dzisiejszego punktu widzenia?
AJ: Nie żałuję niczego, co zainwestowałem w ten projekt, bowiem wierzę, że jest to doświadczenie, które może wiele dobrego przynieść naszej kaszubskiej kulturze.
SM: Czego Pan by sobie życzył względem przyszłości szkoły i edukacji na Kaszubach?
AJ: Chciałbym, żeby z mojego doświadczenia czerpali inni: osoby prywatne, stowarzyszenia, kaszubskie samorządy. Zależy mi na stworzeniu możliwości wyboru pomiędzy szkołami pierwszego typu z językiem kaszubskim jako przedmiotem dodatkowym, a szkołami dwujęzycznymi polsko-kaszubskimi. Marzę o tym, by nauczanie języka kaszubskiego oraz własnej historii i kultury we wszystkich szkołach na Kaszubach było obowiązkowe. Uważam także, że odpowiedzialnym za podstawę programową w szkołach na Kaszubach należy uczynić regionalny samorząd województwa, a nie państwowe Ministerstwo Edukacji jak jest to w tej chwili. Przy takim rozwiązaniu na przykład każda placówka oświatowa w województwie pomorskim nauczałaby treści związanych z danym regionem w 40%, a w 60% program taki musiałby spełniać wymogi państwowe. Ponadto samorządy wszystkich szczebli oraz organizacje pozarządowe powinny już teraz zacząć wspierać otwieranie szkół imersyjnych, w których edukacja kaszubska byłaby prowadzona poprzez „zanurzenie” w języku i kulturze, czyli takie, w których od pierwszego do ostatniego dzwonka język kaszubski nie umilknie na żadnej lekcji, ani na przerwie.
Zułém sam, próc nichtórnégo cłoziekä do richtownégo pogádaniá az do casu musowégo landowaniá na Saharże. Coszi szie zlotrowało w motórże. A z ti rżecÿ, co ni niáłém pospołu ze mnó ani mejstra, ani drugiéch rejzujóncéch, tom szie richtowáł cale sam do tégo cziénzkiégo narżóndzéniá. Lá nie to biła sprawa zÿcziá abo szniérczi. Wodim niáł na ledzie ôsziém dniów.
W psiérsó nockie já zasnół na psiasku, tisziónc nil ôt zanieskänÿ żiéni. Ém buł barżi sam nizeli rozbzitek na fliszie naszród ôcéanu. Wistawta sobzie tedi, w jekie zadżiziénie bułém prżesadzónÿ, kiéj ôdecknół me małi, ûcziesnÿ głoszik. – Prose, nacéchuj me jegniáckä. – Co? – Nacéchuj me jegniáckä.
Skoknółém na równe nogi anÿ trasiónÿ ôt grżnioti. Potér ém fest ôcÿ. Jo, richticnie dozidżiáłém – zidżiáłém mocno cudnégo sziurkä bácnie me ôbziérajóncégo. Ajwo nálepsÿ zizerunek, jeki me szie popóżni poziodło nasÿkowacz. Lec mój céchunek na zichiér nie je tak carżóncÿ jek tén módela. Já nie jes tému krżiw. Poniécháłém mojó malarskó jéwerbe wedle dorosłéch, kiéjém buł seszcz lát stari jim nicégój ziéncÿ szie nie wiûcuł céchowacz ôkróm zamkniónéch ji ôtekmniéntéch wónzów boa.
Dulcáłém na to zjazisko z zadżiziónéni szlépsióma. Nie zabácájta, co bułém tisziónc nil ôt zaniéskänÿ żiéni, a tén mój małi kämrat nie widáł szie me ani za zagubziónégo, ani poniérajóncégo ôt sturbowaniá abo głodu, pragniéniá cÿ wirasziéniá. Nie wiglóndáł anibi błónkajóncÿ szie bach poszrodek pustini, tisziónc nil ôt jeki zaniéskänÿ prowéncÿ. Kiéj nareste mókém znowuj gádacz, ém zapitáł: – Ale co ti ajw robzis? A ón powtórżił fest wolno, anÿ barzo wáznó rżec: – Prose, nacéchuj ni jegniáckä
Kiéj krijámá sprawa wirkuje za fest, nie je szie w sztandżie ji trocowacz. Choc to zdawá szie manijácne tisziónc nil ôt wsziéch zaniéskänéch niejsców, kiéj szie je pod gróżbó szniérczi, já wijnół z taszi papsiér ji blejsztift. Lecém prżibácuł sobzie, com ûcuł szie geôgrasiji, rachowaniá ji gramatiki i poziedżiáłém sziurkoju, letko zasméncónÿ, co já ni rozuniéje céchowacz. A ón ni ôtpoziedżiáł: – To nie je wázne. Nacéchuj me jegniáckä.
Wedle tégo, com esce nigdi nie céchowáł zádnégo jegniákä, znowuj-ém nacéchowáł jénén ôt dwóch céchunków, chtórne rozuniáłém céchowacz, cÿli zamkniónégo wénza boa. Ji ku mojému zdżiziéniu ûsłisáłém małégo kämrata ôtpoziédacz: – Nie! Nie! Nie chce eléfanta w wénzu boa. Wónz boa je mocno zdrednÿ, a eléfant je za téngi. Kole me to dá barzo mało niejsca. Brákuje jegniáckä. Nacéchuj me jegniáckä.
Tedim nacéchowáł. Prżipatrowáł szie mu bácnie, po cém rżék: – Nie! Tén ajw mocno zachorżáł. Nacéchuj co jénse. Já nacéchowáł. Mój kämrat zaszniáł szie letko ji łaskazie:
– Dáj bácénie… to nie je jégniácek, jéno barán. Má rogi. Tedi wżióném popraziacz tén céchunek, lec täk jek wcesznijsÿ ji tén ôstáł ôtrżucónÿ:
– Totén je barzo stari. Chce jegniáckä, co bi dłudzko zuł. Tedi, z bráku cziérżpliwoszczi (chcziáłém ûz pocóncz rozbziórkie motóra), ém machnół taki céchunek ji czisnół:
– Na, to je kästkä. Jegniák, chtórnégo chces, je w szrodku. Ziele podżiwowáłém, zidzónc rozzidnióne lico ôt tégo małégo sóndowégo. – Ón je akuratnie taki, jekiégo já chcziáł! Dumas, co brukuje sziła tráwi? – Cémuz to? – Bo kole me dóma je tak mało niejsca. – Na zÿchier stanie. Jám czi dáł dicht małégo jegniáckä. Zaziesził głowe nad tém céchunkiém. Nie takiégo małégo… Wéno-wej! Prazie zasnół…
Wesprzyj wydanie książkowe „Môłéwo princa” i zdobądź swój własny egzemplarz TUTAJ.
Support the publication of „Môłi princ” and get your own printed copy HERE.
Leonë Werthovi
Jô móm nôdzejã, co dzecë mje to przepùszczõ, że dedikùjã tã knigã jedni wustni wosobje. Móm ale vôżnõ przëczinã: nen człovjek je mje tim nôvjikszim drëchã na svjece. Jô móm ë jesz jednã przëczinã: ten chtos móże rozmjôc vszëtkò, navetka knidzji dlô dzeci. To dô téż tã trzecõ przëczinã: nen wustni mjeszkô ve Francëji ë żëje tam v głodze ë zëmje. Jemù barzo je trzeba tróstë. Cjéj të vszëtcji przëczinë nje signõ, téj jô chcã rôd dedikòvac mòjã knigã dzeckù, co tim won pjervjé béł. Vszëternôstcë dozdrzelałi rôz cjedë bëlë dzecë (le njé vszëtcë to merkajõ). Tak jô pòlepszã mòjã dedikacëjõ:
Leonë Werthovi,
cjéj béł môłim knôpã.
I
Cjéj jô béł szesc lat stôri, jednim razã jô vjidzôł jeden bëlni wobrôzk, ten béł v ti knidze wo bòrovjiznje, co sã nazéva «Prôvdzëvé Pòvjesce». Nó njim bëła znjija bóa, jakô żarła svòjã wopjôrã. Hewo tú je kòpjô wod newu céchùnkù.
V ni knidze stojało: «Znjije bóa pòłikajõ své wopjôrë v całosci, bez dzegvjenjô. Pòtemù nji mògõ sã rëchac a spjõ szesc ksãżëci ë travjõ.» Barzo jem mëslił wo przëgòdach v dżungli a na wostatk jô céchòvôł svój pjerszi céchùnk. Ten béł tacji:
Jô pòkôzôł tim wustnim na mój méstersztëk a pitôł sã jim, ażlë wonji strach dostalë. Ti wodrzeklë: «czemùż më bë mjelë tewo kłobùka strach mjec?»
Na mòjim céchùnkú nje béł żóden kłobùk. Tam bëła jedna znjija bóa, co dzegvjiła élefanjta. Tak jô céchòvôł vnãtrznosce né znjije, że ti wustni bë to zrozmjôc mòglë. Jim vjedno mùszi vszëtkò vëtłomaczëc. Mój drëdzji céchùnk vëzdrzôł tak:
Ti wustni mje doradzëlë woprzestac céchòvanjô wotemkłëch ë zamkłëch znjij bóa a vjicé sã zajinteresovac geografjijõ, historëjõ, rechòvanjim a gramatikõ. Téj pravje, cjéj jô béł szesc lat stôri, jô njechôł svój sprasni szos malarscji. To njepòvòdzenjé céchùnkù numer 1 a céchùnkù numer 2 mjã znjechãcëło. Ti wustni njigdë sami njick nje rozmjejõ, a dzecë to mãczi jim dërchejncú vszëternôstkò tłomaczëc.
Tak jem so mùsził jinszi vark vëbrac ë jô sã nawucził z fligrã jezdzëc. Jô woblejcôł vnetka ten całi svjat, a geografjijô – to je prôvda – zacht mje pòmògła. V wokamërgnjenjim jô vjedzôł rozvjidzec Chjinë wod Arizonë. To wokrop przëgódné, cjéj chto v noci zabłõdzi.
Jô pòznôł v svòjim żëcim téż fùl vôżnëch lëdzi. Vjele jem żił mjedzë wustnëmi a z blëza nó njich vzérôł. Ale mòjã wudbã wo njich jô nje mjenjił. Cjéj jô trafjił jednewo, chtëren mje sã vjidzôł dosc pòchvatni, vjedno jô zrobjił ten eksperimanjt z céchùnkã numer 1, jacji jô vjedno wotrzimôł przë se. Chcôł jem sã doznac, czë pò prôvdze tak rozëmni béł. Ale kòżden mje rzek: «To je ten kłobùk». Tak jô nje pòvjadôł z njimi wo znjijach bóa anjé wo bòrovjiznach, anjé wo gvjôzdach. Jô gôdôł wo brëdżú, gòlfje, pòlitice a szlipsach. A ti wustni bëlë rôd, że pòznalë tak rozsõdnéwo człovjeka.
II
Tak jô żił sóm, bez njikòwu, co bë móg ze mnõ tak echt pògadac, jaż do té avarëjé na Saharze przed szesc latami. Njico sã skazëło v mòjim mòtorze, a że jô nji mjôł sobõ anjé mechanjika, anjé pasażeri, jô mùsził spróbòvac dëcht sóm zrobjic tã żimkõ reparacëjõ. To bëła do mje sprava smjerce abò żëvòta. Jô mjôł wodã do pjicô ledvje na wosmë dnji. Téj ten pjerszi vjeczór jô wusnõł na pjôskú, tësõc mjil precz wod zém wod człovjeka zamjeszkónëch. Jô béł samòtnjészi jak rozbjitk na tratvje vestrzódkú wocéanë. Téj przedstavjitaż so mój zôdziv, cjéj pòrénë wocúcił mjã ten smjészni głosk. Won rzek: – Nóce le… nacéchúj mje baranka! – Hë?! – Nacéchúj mje baranka.
Jem skòk na prosté nodzji cjéjbë jô béł wod pjorëna trafjoni. Jô mòcno przecar woczë, dobrze sã rozezdrzôł vkół ë wobôcził môłéwo bóvkã, dosc wosoblëvéwo, pòvôżno sã mje przëzérajõcë. Tútak je ten nôlepszi jewo vëmalanc, chtëren (pòzdnjé) mje sã nacéchòvac dało.
Le mój céchùnk, to je klôr, je vjele mjé szëkòvni jak sóm módel. Njic zó to nji mògã. Jô béł znjechãconi przez wustnëch do malarscjéwo varkù cjéj jô béł szesc lat ë jô nji mjôł sã nawuczoné njic jinéwo céchòvac jak zamkłé znjije bóa a wotemkłé znjije bóa.
Jô zdrzôł nó ten wukôzk woczama vjeldzjima wod zadzëvòvanjô. Nje zabaczëta, co jô béł tësõc mjil wod zamjeszkónëch rejonóv. A jednak mój môłi bóvka sã nje zdôvôł bëc zabłõdzoni ënjé mrzõci wod zmãczenjô, ënjé głodã padłi, ënjé pragłi, ënjé na smjerc wurzasłi. Czësto nje vëzdrzôł za dzeckã zgùbjonim vestrzódkã pùscëznë, tësõc mjil precz wod cëvjilizacëjé. Cjéj v nédze mje sã wudało co vësłovaczëc, jô do nje rzek: – Le… ceż të tú chcesz? A won pòvtórził grzecznje, le barzo pòvôżno: – Nóce le… nacéchúj mje baranka… Cjéj tajemnosc chvjile nas wosamãtô, anjé sã nje dzirzimë nje pòsłëchac. Chòc zda sã mje to tak absurdné tësõc mjil wod zamjeszkónëch placóv ë v njebezpjekú smjerce, jem vëcig z tasze sztëk papjórë a pjóro. Le téj jô sã womëslił, że jem mjôł sztúdérovóné przevażnje geografjijõ, historëjõ, rechùncji a gramatikã ë jô rzek mòjemù bóvce (përznã gòrzkò), że jô doch nje wumjejã céchòvac. Won mje wodrzek:
– To nje je njic. Nacéchúj mje baranka.
Że jô njigdë nji mjôł baranka céchòvóné, jem zrobjił mù jeden wod nëch jedúrnëch dvúch céchùnkóv, chtërnë jô pòtrafjił. Ë jô béł czësto wod se, cjéj jem wuczúł wo gôdajõcë:
– Njé! Njé! Jô njechc élefanjta ve znjiji bóa. Bóa je wokrop njebezpjecznô, a élefanjtë sõ barzo njewoklëczné. Kòle mje vszëtkò je môłé. Mje je trzébno baranka. Nacéchúj mje baranka.
Tak téj jô nacéchòvôł.
Won baczlëvje vzérôł, a téj:
– Njé! Túten je jú barzo krãczni. Zrobji jinszéwo.
Tak jô zrobjił:
Mój drëch sã zasmjôł cëchò ë dobrotlëvje:
– Kò zdrzë, to nje je barank, to je ten baran. Won mô rodzji…
Tak jô zrobjił mój céchùnk na novò:
Le tewo won nje chcôł tak jak tëch zeszłëch: – Túten je za stôri. Jô chcã baranka, co bdze dłúgò żił. Téj mòja cerzplëvòsc bëła do kònca, jô mùsził sã pòspjôc a zaczic rokrãcac mój mòtór, tak jô naszmagrovôł hewo ten céchùnk: Ë wodrzek jem: – To je ta skrzinka. Ten barank, co të wo chcesz, je bënë. Jak jô béł zadzëvòvóni, ga jô wuzdrzôł jak woczë méwo môłéwo sãdzéwo jaż tak zablãkrovałë: – Je dëcht tacji jak jô chcôł! Mëslisz të, co tacji barank brëkùje vjele trôvë? – A co? – Bò kòle mje vszëtkò je malincjé… – To gvës signje. Jô móm nacéchòvóné czësto môłéwo baranka. Won przëkłónjił svòjã głovã do céchùnkù: – Tacji môłi to won nje je… véjle! Won wusnõł… Pravje tak jô pòznôł môłéwo princa.
III
Jô brëkòvôł dosc tëlé czasë njiż jô zrozmjôł skõdka won je. Môłi princ, jacji stôvjôł mje vjele pitanjóv, zdôvôł sã njigdë nje czëc mòjich. To dało le słova vërzekłé przipôdkã, co të, szrëtk na szrëtk, sã jemù przë mje vësmëkałë. Tak cjéj won womerkôł do pjerszéwo raza mój fliger (jewo jô nje nacéchùjã, mój fliger bë mje béł za żimcji do céchòvanjô), won mjã spitôł: – Acz to je ta rzecz túwo? –To nje je rzecz, to lôtô. To je fliger. Mój fliger. Jô béł sztoltni, co jem móg mù wobznajemnjic, że jô z fligrã jeżdżã. Tak won vëkrzik: – Jena! Jes të z njeba spadłi? – Jo – jô rzek beszédno. – Ó! To je smjészno… A môłi princ sã redostnje rozesmjôł, co mjã mòcno rozjadovjiło. Jô chcôł, co bë pòvôżno mòje njeszczesca trzimôł. Téj won dodôł: – Tak të téż pòchôdôsz z njeba! A z chtërné planétë të jes? Vnim jô pòstrzég ten parmiszk, co przesvjécił przóz tã tajemnosc jewo przitomnosce a doraza spitôł: – Tak të pòchôdôsz z jiné planétë? Le won nje wodpòvjedzôł. Cjivôł le letëchno głovõ a vzérôł na mój fliger. – Në jo, kò z tim të bë nji móg przinc z barzo daleka… Ë stojôł dłúgò v jednëch mëslach. Pònemù vëcig méwo baranka z tasze a jõł kontemplovac svój skôrb. Va so przedstôvjôta jak mje zajintrigòva ta njibë nadcjidka wo «jinëch planétach». Tak jô próbòvôł sã wó to wodovjedzec vjicé: – Skõdkaż të jes, mój człovjeczkù? Kãdëż je tvòje dodóm? Dokõdkaż chcesz svòjewo baranka zabrac? Won rozmiszlôł v cëszi a téj mje wodrzek: – To je ale dobrze z tõ skrzinkõ, co të mje môsz nacéchòvóné. Wobnoc na jemù bdze słúżëła za chałëpkã. – Pevno. Cjéj mdzesz mjiłi, téj zrobjã cë téż pòvôrz do wurzeszenjô jewo wobdzenj. Ë kólc. Ten bédënk sã zdôwôł zaszokòvac môłéwo princa. – Wurzeszenjô? To cë je dzivnô wudba! – Ale cjéj të wo nje wukólcëjesz, won púdze gdzelekòlvjek ë sã zgúbji… A mój drëch zôs sã rozesmjôł: – Le gdzeż won bë mjôł jic, vedle ce? – Gdzelebõdz. Prosto nosa przed sebje… Téj môłi princ pòvôżno wodkôzôł: – To nje je njic, kòl mje vszëternôstkò je malincjé! Ë, móże përznã smãtnje, dodôł: – Prosto przed sebje nje dóndze za dalek…
IV
Tak jô sã mjôł vëdovjedzoné wo drëdzji barzo vôżni rzeczi: ëż jewo rodnô planéta bëła ledvje vjikszô jak jeden bùdink. Tim jô sã nje zadzëvòvôł. Dobrze jem vjedzôł, co wokróm vjeldzjich planét jak Zemja, Jupjiter, Mars abò Vjitrznjô – co tim sõ vëdóné mjona – to dô téż sta drëdzjich, jacjé téj-séj sõ tak môłé, że mùszi sã dichtich namarachòvac, cobë jich z fernrórã dozdrzôł. Cjéj jacji gvjôzdôrz jednã vëkrëje, dô ji numer jakò mjono. Nazvje sã na przikłôd «asterojida 3251».
Jô móm pòvôżné przëczinë vjerzëc, co planéta, z jacjé pôchôdôł môłi princ, to ba asterojida B 612. Na asterojida bëła vjidzec przez fernrór le jeden rôz, v 1909 roce, cjéj dozdrzôł jã jeden tëreccji gvjôzdôrz.
Won przedstavjił z paradõ svój nôlôzk na Mjedzënôrodnim Kongresú Gvjôzdarstva, le przez jewo rúchna njicht jemù nje wuvjerził. Ti wustni jú tacji sõ.
Szczescim dlô repùtacëjé asterojidë B 612, jeden tëreccji diktatór nakôzôł svémù lëdovi sã pò europskú woblakac. Gvjôzdôrz pòvtórził svòjã demonstracëjõ v barzo pësznëch rúchnach. Ë tim razã vszëtcë trzimalë jewo słova pòvôżno.
Jeżlë vama rozpòvjôdajã të drobnotë wo asterojidze B 612 ë vëjôvjajã vama jejé numer, to z przëczinë tëch wustnëch. Ti doroczni majõ rôd cëfrë. Cjéj va jim gôdôta wo svim novim drësze, ti njigdë sã nje pitajõ zó tim nôvażnjészim. Njigdë vama nje rzekõ: «Jakùż brzëmji jewo głos? V ceż nômjilé graje? Zbjérô won mjotélcji?» Wonji sã vajú pitajõ «Jak stôri won je? Kùleż mô bratóv? Vjeleż won vôżi? Kùleż zarôbjô jewo tatk?» Ë vjerzõ, że blós tak mògõ wo pòznac. Ga bë va rzeklë tim wustnim: «Móm vjidzoné pjãkné chëcze, wod czerzvjoné cegłë wubùdovóné, z mëszkôtã v woknach ë gòłõbkami na dakú…», ti bë nje rozmjelë so në chëcze wudbac. Cjéjbë le rzec: «Móm vjidzałé chëcze za sto tësõci frankóv», téj wonji krzikajõ «Jacjéż të mùszõ bëc pjãkné!»
Tak samò cjéj jim rzeknjeta: «Ten dokôz, że to pò prôvdze dało môłéwo princa nó tim svjece, je tacji, że béł snôżi, że sã smjôł ë że chcôł baranka. Cjéj njichto chce baranka, to je dokôz, że won egzëstëje», téj wonji le rëszajõ remjonama ë trzimajõ vajú za dzecë! Le jak va jim rzeknjeta «Ta planéta, co z té won pòchôdôł, je asterojida B 612», téj ti bdõ dokònóni ë vama dadzõ pòkú ze svòjimi pitanjami. Wonji tacji sõ. Za vjele wod njich nji móże vëmagac. Dzecë mùszõ jim bëc barzo vërozmjałé.
Ale pevno, że më, chtorzi rozmjejemë żëcé, sã smjejemë nad lëczbami! Jô bë rôd mjôł tã pòvjesc naczãté tak jak sã zapòczinô pòvjôstcji. Jô bë chcôł mjec rzekłé: «To béł jednim razã môłi princ, ten żił na planétce blós përzinkã vjikszi jak won sóm ë pòtrzébòvôł drëcha…» Tim, chtërni rozmjejõ żëcé, to bë sã zdôva prôvdzëvszé.
Jednak jô njechc, co mòja kniga bë sã czëta letkò a njedbale. Nó mjã przëszła vjelgô żałota, cjéj jô jõł rozpòvjadac wo tëch spòmjinkach. To jú sõ szesc lat jak mój drëch wodszed ze svòjim barankã. Jeżlë próbùjã jewo tú wopjisac, to temù, co bë jô jewo nje zabéł. To je smãtné zabëc drëcha. Nje vszëtcë majõ drëchóv. A jô bë móg sã stac jak ti wustni, jacji njizaczim sã nje cjerëjõ, le za cëframi. To temù jô so zôs kúpjił pùdełkò akvarelk a blifcji. To je żimkò do zapòczicô, v mòjich latach na novò céchòvac, jeżlë sã njigdë nji mja próbòvóné njic jinszéwo jak zamkłô bóa ë wotemkłô bóa – cjéj sã bëło szesc lat stôrim! Jô mdã próbòvôł, to je gvës, robjic nôvjernjészé vëmalance jak sã dô. Le jô nje jem czësto gvësni, że mje sã to wuzdarzi. Jeden céchùnk sã wudô, jini ale jú njizaczim nje vëzdrzi. Jô sã téż milã ve vjelgòscach. Tú môłi princ je za vjeldzji. Tamò je za môłi. Jô sã téż stanovjã, jakõ farvã mja jewo wobleczenjé. Téj jô próbùjã jakòs-takòs na slepéwo, nó ten, na jini ôrt. Jô sã zmilã na wostatk przë tëch nôvażnjészich drobnotach. Ale to mdze trzébno mje przepùszczëc. Mój drëch njigdë njic nje tłomacził. Pevno won vjerził, że jô jem tacji jak won. To je szkòda, le jô nje rozmjejã vjidzec barankóv przez skrzincji. Jô jem mést dróbkã jak ti wustni. Jô jem zestarzałi.
V
Kòżdi dzénj jô sã cos vëdovjedzôł wo jewo planéce, wo wodendzenjim, wo rézi. To przëchôdało znôjma, mjedzë słovami przipôdkòvëch mësel. Pravje tak nó tim trzecim dnjú jô sã doznôł wo jivrze z baobabami. Tim razã dzãka barankòvi, bò môłi princ nôgle sã mje spitôł, cjéjbë pòvôżno sã béł wo czim stanovjił:
– To je prôvda, co barancji grëzõ krze, doch jo?
– Jo, to je prôvda.
– Ach! Z tim jô jem spòkójni.
Jô nje rozmjôł dlôcz to tak vôżné bëło, co barancji krze grëzõ. Le môłi princ dodôł:
– Téj rżõ wonë téż baobabë?
Jô wodkôzôł môłémù princë, co baobabë nje sõ njiżódnë krze, a bómë vjeldzjé jakò kòscołë ë że chòcô cavné karno élefanjtóv bë przënëkôł sobõ, no karno bë so nje vjedzało żódné radë navet z jednim baobabã.
Ta wudba wó tim karnje tëch élefanjtóv rozbavja môłéwo princa:
– Ti bë mùszëlë sã pòstavjic jeden na drëdzjim…
Le pòtemù scvjerdził mõdrze:
– Baobabë, njiglë vërostõ, téż sõ môłé.
– Vjiléba! Blós czemùż të chcesz, że tvòje barancji bë jadłë môłé baobabë?
Won mje rzek: «Në kò doch…! Véjle!» cjéjbë to szło wo czësto klôr zachã. Jô brëkòvôł svój dzél mõklac, co bë samemù zrozmjôł ten trobel. Ótole na planéce môłéwo princa, takò jakò na vszëtcjich planétach, to dało të dobré roslënë a të lëché roslënë. A tak samò të dobré semjona tëch dobrëch roslin ë të lëché semjona tëch lëchich roslin. Ale nëch semjón nji ma vjidzec. Të krëjamkò spjõ v zemji jaż to abò no so wudbô wodecknõc. A téj nôprzód nacznje sã klëc ë vstëdlëvje vëszczitac do słúnca malincjim, snôżim, njeszkòdlëvim kłã. Jeżlë to je kło radiscji abò róże, wono móże tam do wolé wostac rostõcë. Jednak cjéj to je jacji chvast, mùszi jen natëchstopach vëpłoc, cjéj le jen chtos rozpòznaje. A to dało grozné semjona na planéce môłéwo princa… to bëłë semjona baobabóv. Ta zemja té planétë bëła z njimi zachvaszczonô. A baobaba, cjéj wo dostónjesz za pòzdze, njigdë jú nje mdzesz lós. Ten zasztopje tã całõ planétã. Won jã rozdzúravji svòjimi kòrzenjami. A jeżlë planéta je za malinkô a baobabóv je za vjele, të jã rozdervjõ.
– To jidze wo dëscëplënã – rzek mje pòzdnjé môłi princ. – Jak reno sã wobchãdożisz, brëkùjesz téż baczlëvje wobchãdożëc svòjã planétã. Je trzébno sã zdëscëplënovac a regùlarno płoc baobabë, cjéj le jich sã rozeznaje wod róż – a za tëmi wonë mòcno szlachùjõ, cjéj sõ barzëchno môłé. To je wokrop przikrzõcô sã robòta, ale barzo letkô.
Jednewo dnja won mje doradził spróbòvac vëkònac dobri céchùnk, że dzecóm z mòjich strón to bë dobrze vlazło do głovë. «Cjéj rôz sã dadzõ v dargã», rzek mje, «móże to jim bëc przëgódné. To njijak nje vadzi so czasã wostavjic robòtã na pòzdnjé. Le z baobabami to je vjedno wobrota. Jô znôł jednã planétã, co bëła zamjeszkónô przez jednewo zgnjélcocha. Zanjedbôł trzë drzévjõtka…»
Tak, vedle pòlétë môłéwo princa, jô móm tútã planétã nacéchòvóné. Jô njechc njijak brzëmjôc jak móralësta. Ale njebezpjek baobabóv je tak mało znóni, a ten, chto sã v tim wobrzészkú nje wopase, réskùje tak pòvôżno, że ten jedúrni rôz jô zrobjã vëjimk. Gôdajã: «Dzecë! Va wupasújta na baobabë!»
Jô móm sã tëlé przë tim céchùnkú narobjałé pravje mòjim drëchóm dlô przestrzedzji przed njebezpjekã, co sã wo nas wocérô wod dôłdzjéwo czasë, chòcô më, v tim jô sóm, anjé to nje merkómë. Cjéj to bëła dobrô pòwuka, téj mje to signje za mój trúd. Va sã móże pitôta: jakùż to przindze, że v ti knidze nji ma drëdzjich tak pësznëch céchùnkóv jak nen z baobabami? Wodpòvjesc je dëcht prostô: jô próbòvôł, le mje sã to nje wuzdarzëło. Cjéj jem céchòvôł baobabë, jô béł pòdskaconi pòczëcim alarmùjõcé pòtrzebë.
VI
Ach! Môłi princë, tak jô pòczõł znôjma rozmjôc tvój môłi, mãkòlijni żëvòt. Dłúgò të nji mjôł jinszé womjodë jak łagòda zôpadóv słúnca. Tã prôvdã wo tvim żëcim jô pòznôł nó tim czvjôrtim dnjú, ga të mje rzek:
– Vjidzõ mje sã zôpadë słúnca, pòjma wobezdrzec zôpôd słúnca…
– Ale je trzeba dożdac…
– Dożdac zó czim?
– Dożdac jaż słúniszkò pòcznje do zachôdanjô.
Nôpjervjé të vëzdrzôł czësto baf, a téj të sã smjôł sóm nad sobõ. Ë të mje pòvjedzôł:
– Mje sã dërch zdaje, co jô jem doma!
Genau. Vszëtcë vjedzõ, ëż cjéj ve Sztécach to je pôłnje, ve Francëji to jú sã marczi. To bë signãło dónjc do Francëjé v jedni minúce ë bë móg bëc przë słúnjca zônjdzenjim. Njeszczescim Francëskô je za dalek. Ale na tak malincji planétce jak tvòja, tobje spravjiło sënõc svój stółk wo cjile krokóv. Ë të wobzérôł smjerzk tëlkò razi, co të chcôł.
– Rôz jô vjidzôł słúnce zachadac sztërë-sztërdzesce razi!
Ë përznã pòzdnjé të dodôł:
– Vjész të… cjéj człovjekòvi je tak smãtnje, téj mô rôd zôpadë słúnca…
– V tim dnjú, cjéj të vjidzôł sztërë-sztërdzesce zôpadóv, të béł jaż tak smãtni?
Ale môłi princ mje nje wodpòvjedzôł.
VII
Nó tim pjõtim dnjú, dërch dzãka barankòvi, ta tajemnosc żëcô môłéwo princa wosta mje wobjavjonô. Mje njic, tobje njic, won mje spitôł dërno, cjéjbë béł dłúgò wó tim rozmiszlôł v cëszi:
– Cjéj barank rôd rże krze, zgrëze won téż kvjatë?
– Barank zgrëze vszëtkò, co le trafji.
– Navetka kvjatë, co majõ kòlce?
– Jo. Navet kvjatë, co majõ kòlce.
– Téj docz słúżõ të kòlce?
To jô nje vjedzôł. Jô sã tenczas barzo zagútorził przë vëkrõcanjim jedné wokrop zarznjãté szrúvë z méwo mòtora. Jô béł dichtich njewubëtni przóz tã avarëjõ, jakô zaczã vëzdrzec barzo pòvôżno, a woda do pjicô, chtërna sã vëczerpòva, kôza mje mjec strach przéd tim nôgòrszim.
– Docz słúżõ të kòlce?
Môłi princ njigdë nje zrezignovôł z pitanjô, cjéj jú rôz mjôł je pòstavjoné. Jô béł rozgòrzoni przóz nã szrúvã ë jem wodrzek bële co:
– Kòlce njidoczewo nje sõ, kvjatë jich majõ le blós przez svòje czësté njebëlnjictvò.
– Ach!
Le pò sztóce cëszé won vëbùch ze żôlbõ do mje:
– V to jô nje vjerzã! Kvjatë sõ krëché. Wonë sõ letkòvjérné. Wonë sã barnjõ jak mògõ. Në mëslõ, że sõ grozné ze svòjimi kòlci…
Jô njic nje wodkôzôł. Vnenczas jô so rzek: «Cjéj ta szrúva dërch mdze trzima, trzasknã jã młotkã». Môłi princ zôs przecjid mòje mësle.
– Ë të mëslisz, że kvjatë…
– Ale njé! Njé! Jô njic nje mëszlã! Jô wodrzek bële co! Jô jem zajãti pòvôżnëmi zachami!
Won sã nó mjã przëzdrzôł czësto baf.
– Pòvôżnëmi zachami!
Won vëzdrzôł nó mjã z mim hômrã v rãce a pôlcami czôrnëmi wod smarë, wudzjibłéwo nad czims, co sã mù vëdôva wokrop brzëdcjé.
– Të gôdôsz jakò ti wustni!
To mjã përznã zasromało. Ale won njemjiłosernje dodôł:
– Të vszëtkò pòmachcesz… të vszëtkò pòmjészôsz!
Won béł pò prôvdze barzo rozjadovjoni. Pòtrzõsôł na vjetrze svòjimi złocanëmi vłosi:
– Jô vjém jednã planétã, gdze je jeden karmjinovi pón. Ten njigdë jesz kvjata nji mô wuwonjałé. Ten njigdë nji mô gvjôzdë vjidzoné. Ten njigdë nji mô żódnewo człovjeka kòchóné. Won njigdë nje stvòrził njic jinszéwo jak anekse. Ë ten całi dzénj won pòvtôrzô dëcht jak të: «jô jem pòvôżni człovjek! jô jem pòvôżni człovjek!» a chòdzi bùszni cjéjbë knëpel mjôł zjadłé. Le to nje je żóden człovjek, to je grzib!
– Co?
– Grzib!
Môłi princ béł terô jaż bladi wod gòrzë.
– To sõ mëlionë lat jak kvjatë vëtvôrzajõ kòlce. Ë to sõ mëlionë lat jak mjimò tewo barancji grëzõ kvjatë. Ë to nje je vôżné próbòvac pòchvacëc dlôcz wonë sã tak ansztrengùjõ, żebë vëprodukòvałë kòlce, co njidocz jim nje słúżõ? Nje je vôżnô ta wojna tëch barankóv ë tëch kvjatóv? Nje je to vażnjészé a pòvażnjészé jak në anekse newu sëtéwo czerzvjonéwo pana? A cjéj jô sóm znajã ten jedúrni kvjat na svjece, co nje egzëstëje gdzejinga jak blós na mòji planéce, a jeden môłi barank móże jen jednim rúksã zgładzëc z tewo svjata, tak prosto, na jednim pòrénkú, nje merkajõcë, co won robji – to nje je vôżné?!
Won sã sczerzvjenjił, a téj cignõn dalé:
– Cjéj chto kòchô ten kvjat, jedúrni mjedzë mëlionami, mëlionami gvjôzd, temù signje, że bë béł szczestlëvi, cjéj na njewo zdrzi. Won so rzecze: «Mój kvjat je gdzes tamò…». Le cjéj ten barank zgrëze mù ten kvjat, to bõdze tak, cjéjbë jemù vszëtcji gvjôzdë zgasłë! Ë to nje jesta vôżné!
Won nji móg rzec njic vjicé. Nôgle sã rozpłakôł. To sã znocëło. Jô wodszmërgnõn mòje pòrzõdcji. Jem sã smjôł nad mòjim młotkã, szrúvõ, pragnjõczkõ ë smjercõ. Na jedni gvjezdze, jedni planéce, na mòji, na Zemji, béł môłi princ a brëkòvôł pòcechji! Jô wo vzõn v remjona a kòlibôł. Jem mù rzek: «ten kvjat, chtëren të kòchôsz, nje je v njebezpjekú… jô nacéchùjã napëszcznjik tvòjémù barankòvi… jô cë nacéchùjã zôstavã dlô tvòjewo kvjata… jô…». Jem nje vjedzôł, co jesz rzec. Jô sã czúł wokrop njezgrabno. Jô nje vjedzôł jak wo dosignõc, jak sã z njim zjednac… To je barzo tajemni plac, na krôjna łzi!
VIII
Chùtkò jô sã doznôł vjicé wó nim kvjece. Na planéce môłéwo princa to vjedno dało dëcht zvëczajné kvjatë z pôrã płacikami przëstrojoné, chtërnë nje zabjérałë vjele placë ë njikòmù nje vadzëłë. Na pòrénkú vëszczitałë z trôvë, a téj wob vjeczór zvjãdłë. Ale túten kvjat sã naklił jednim razã z semjenja, co bëło przëlejcałé nji ma vjedzec skõd ë môłi princ sã przëzérôł z blëza ti rosce, chtërna nje szlachòvała za żódnëmi drëdzjimi roskami. To letkò móg jacji novi ôrt baobaba bëc. Jednak ten cjerzk chùtkò woprzestôł rosc, a pòczõł kvjisc. Môłi princ, chtëren béł przë tim jak vërós z njewo wotvarni pãczk, mjôł pòczëcé, co z tewo sã wobjavji cos cëdnéwo, le nasz kvjat nji mjôł jesz skónczoné sã snażëc v zaciszi svojé zeloné dornjice. Baczlëvje dobjérôł svòje farvë. Woblekôł sã pòmale, pasovôł své płacicji jednewo pò drëdzjim. Nje chcôł sã pòkazac rëchlé jak jaż v całi svòji nôdobje. Ó, to jo. Ten béł barzo chãdodzji! Jewo tajemné szëkòvanjé sã bavjiło całëmi dnjami. A téj ótole, na jednim pòrénkú, pravje cjéj vëszczitało słóniszkò, won sã wobjavjił.
Ë nen, co mjôł sã z takõ akùrôtnoscõ narobjałé, zévnõn a rzek:
– Ach! Dopjérkù jem wodeckła… vëbaczëce mje… jô jem takô njevëszëkòvónô…
Môłi princ nji móg svój zôdziv skrëc:
– Vë jesce ale pjãknô!
– Prôvda? – wodpòvjedzôł łagòdno kvjat. – A pòrodzonô jem v jednim czasú ze słúniszkã…
Môłi princ jú vëzgód, co wona za beszédnô nje bëła, ale jakùż doch za serce chvôta!
– Mje sã zdaje, że to je czas na frisztëk – rzekła a zarôz dodała – vë bë bëlë tak dobri ë pòmëslëlë wó mje…
Ë môłi princ, całi wod se, vëszúkôł ten giskón té svjéżé wodë ë wusłúżił temù kvjatovi.
Tim spòsobã wona jú wod zaczõtkù sã jemù naparłãża ze svòjõ trochã wobraznõ bùsznoscõ. Jednim razã na przikłôd, cjéj wona gôdała wo svòjich sztërzech kòlcach, rzekła môłémù princë: – Mògõ smjało przinc, ti tëgrësovje, z tëmi svëmi drapjami! – To nje dô tëgrësi na mòji planéce – przékòvôł môłi princ. – Nódto tëgrësovje nje rżõ trôvë. – Jô nje jem żódna trôva – kvjacik wodrzek mjodno. – Vëbaczëce mje… – Jô sã nje bòjã przed tëgrësi, ale wokrop móm strach cjéj ten vjater sã pòrivô. Môce vë móże jacji paravan? «Bòjec sã przed vjatrã… to je ale njeszczescé do roslënë», zmerkôł môłi princ. «Z tim kvjatã to nje púdze ejnfach…» – Wob vjeczór schòvce le mje pòd glokõ. To je straszni zib hewo kòl vas. Ë je lëchò wurzõdzoné. Tamò, skõdka jô jem… Ale téj wona przecjidła svõ gôdkã. Wona bëła tú doch jakò semjã przëszłô. Wona nji mògła njic wo jinszich svjatach vjedzec. Zasromjonô tim, że sã da rozszrúvòvac przë tak letkòvjérni próbje łganjô, wona zakaszla dva abò trzë raze, co bë zepchła vjinã na môłéwo princa: – Acz z nim paravanã? – Jô bë béł jidzoni zó tim szëkac, ale vë jesce do mje gôdalë! Téj wona zakaszla mòcnjé, że bë téż jewo zaczãło sëmjenjé grëzc. Tak môłi princ, mjimò dobré wolé kòchanjô, chùtkò jõł v njã trëchlôc. Won brôł za gvës jé słova bez znaczenjô a chùtkò sã stôł mòcno njeszczestlëvi. «Jô nji mjôł nó njã słëchac» rôz mje sã zvjerził. «Njigdë bë nji mjôł na kvjatë słëchac. Nó të je trzeba vzerac ë jich wonjac. Ten mój wonjôł na całi mòji planéce, le jô nje pòtrafjił sã temù ceszëc. Na historijka wo drapjach, co mjã tak rozjadovjiła, mjała blós zbùdzëc mõ vrazlëvòsc.» Won jesz sã mje zvjerził: «Vnenczas jô nje rozmjôł njic! Jô mjôł wobsãdzac vedle czënóv, a njé vedle słóv. Wona dôva mje wonjõ a blask. Jô bë nji mjôł njigdë mjec zvjornjoné! Jô mjôł dozdrzec jejé vrazlëvòsc, zataconõ za tëmi słabëmi fortelami. Kvjatë sõ przecivnosci pôłnë! Ale jô béł za młodi, co bë rozmjôł kòchac.»
***
Wesprzyj wydanie książkowe „Môłéwo princa” i zdobądź swój własny egzemplarz TUTAJ.
Support the publication of „Môłi princ” and get your own printed copy HERE.
Choć nie mówi się o tym głośno, na Pomorzu nie tylko Kaszubi mają własny język. Każdy z nas chce mówić pięknym, czystym językiem znanym z serwisów informacyjnych; każdy angielskim próbuje władać, jakby został wydany na świat przez samą Elżbietę II. Robimy tak – ale tylko oficjalnie. W domowym zaciszu, wśród przyjaciół, na terenie bezpiecznym pozwalamy naszym regionalizmom, slangom, gwarom i kolokwializmom szaleć do woli. Używanie naturalnego języka stało się nienaturalne całkiem niedawno.
Jedną z pierwszych rzeczy, jaką możesz usłyszeć w Szczecinie, jest zdanie „mówimy najczystszą polszczyzną w Polsce”. Zdanie to, powtarzane jak mantra, wypowiadane setki razy dziennie przez biznesmenów, motorniczych, radnych, fryzjerów, nauczycieli… zawiera w sobie najczystszy w Polsce smutek. Brak „nieczystości” oznacza brak przeszłości. Kaszubi od lat walczą o pewną niezależność, o uznanie walorów ich kultury płynących właśnie z odrębności kultury języka. Nie są oni jedyni na Pomorzu. Z podobnymi problemami muszą zmierzyć się głusi. To właśnie lokalny język migowy rozwija się na wspak tendencjom globalnej wioski.
Istnieje przekonanie, że język migowy to jednolity byt w rodzaju średniowiecznej łaciny opierający się na grze gestów. Nic bardziej mylnego. Język migowy posiada swoje odmiany narodowe, regionalne, miejskie, osiedlowe. Logicznym jest więc też to, że istnieje odmiana pomorska!
Podjęto próby stworzenia jednego, pełnego norm i zasad języka (system językowo-migowy). W uproszczeniu: miał on na celu ujednolicić i ułatwić kontakt między głuchymi a słyszącymi oraz pomiędzy regionami. Większość słyszących rozpoczynających przygodę z językiem migowym zaczyna właśnie od systemu. Głusi jednak szybko sprowadzają na radosną i swobodną ścieżkę języka naturalnego. Jaka jest ta droga? Mniej oczywista. Dzień dobry, do widzenia czy dziękuję wygląda w całym kraju tak samo. Problemy zaczynają się jednak dość szybko… Każdy region ma własne określenia. Język mówiony zna inne określenia niż migany i odwrotnie. Inaczej migają głusi wychowani w rodzinach słyszących, inaczej – w rodzinach niesłyszących. Inaczej starsi, inaczej młodsi. Jakby tego było mało, znaki (nazywane potocznie migami czy gestami) rodzą się same w trakcie rozmowy, a ich żywot może trwać kilka minut lub wejść do szerszego obiegu. Jeśli poruszymy problem lokalnych różnic z głuchymi, dość szybko usłyszymy narzekania na ten czy inny region. Dowiemy się też co nieco o… akcencie.
Te i inne problemy spotkaliśmy w trakcie pracy przy spektaklu o pomorskiej piękności, Sydonii von Borck pt. „Wilcze Piętno”. Sam pomysł dwujęzycznego spektaklu brzmi dość karkołomnie. Lecz jak pogodzić musical ze światem ciszy? Jak przetłumaczyć nieprzetłumaczalne? Jak stworzyć nowe słowo tak, by przez publiczność było od razu zrozumiane? Nie mamy instrukcji. Wiemy za to, że najważniejsze jest szukanie podobieństw i zakochanie się w różnicach. Dzięki tej obserwacji, czy raczej zderzeniu i starciu się tych dwóch różnych kultur, na nowo zrozumieliśmy i przemigaliśmy słowo renesans. Nie musimy też więcej literować imienia Sydonia – wystarczy, że pokażemy „wilk” i wszyscy rozumiemy, o kim mówimy. Na scenie oczywiście królowały pomorskie znaki. Inaczej nie mogliśmy.
Świat zna tysiące języków. O wielu z nich nie usłyszymy – znikną na rzecz bardziej oczywistych, popularnych, czystych. Nie ojczystych, nie naturalnych, w żaden sposób nam nie bliskich. Proponujemy iść za przykładem głuchych i… pozostać głuchym na wszelkie podłe próby wyrównywania języków.
Mëslita wa czasã ò tim, cobë òprzestac kùpiwac lëché kwalitetã òbleczenia, jaczé są flot skażoné? A jakbë do tegò òne miałë fejn malënczi, sparłãczoné z Pòmòrską, a zwësk miéwca pòdjimiznë dôwôłbë na barnienié nôtërnégò strzodowiszcza Bôłtu? Nié, to nie je bôjka! Tak cos òbiecywô Łukasz Chomyn, ùdbòdôwca Hansa wear – krómù z òbleczeniama jinspirowónyma Wiôldżim Mòrzã.
MTM: Moin! Jest to przywitanie, które znane jest ponoć we wszystkich krajach hanzeatyckich, znaczy tyle, co „cześć”. Odpowiada się na nie: „Moin, moin!”
ŁCh: To funkcjonuje do dnia dzisiejszego?
MTM: Funkcjonuje w wielu krajach i wielu językach, na przykład też w języku kaszubskim, co jest pozostałością dawnych związków z krajami i miastami Hanzy.
ŁCh: Powiem Ci, że mówisz mi rzecz nową. Mimo tego, że spędziłem sporo czasu w różnych krajach i miastach hanzeatyckich, to absolutnie nigdy się z tym nie spotkałem. Zawsze się człowiek czegoś nowego dowiaduje.
MTM: Hansa wear. Rzeczy z morza. A nazwa skąd?
ŁCh: Od jakiegoś czasu interesują mnie kraje bałtyckie. Gdy planuję wakacje to przedkładam wizytę na Bornholmie nad egzotyczne wycieczki, a do tego lubię Bałtyk i wiem, że potrzebuje naszej pomocy, bo jest jednym z najbardziej zanieczyszczonych akwenów na świecie. Chciałem więc połączyć moje zainteresowania, które spina hanzeatycka scheda, z produktem, który będzie miał bardziej wyśrubowany standard etyczny niż większość produktów odzieżowych.
MTM: Czy za projektem stoi jedna osoba, czy złożony zespół?
ŁCh: Projekt wymyśliłem rok temu w pojedynkę, ale mając do czynienia z projektem odzieżowym, który jest bardzo wielowymiarowy, potrzebny jest do tego cały zespół. Chciałem, aby był zrobiony poniekąd rzemieślniczo, co znaczy, że na przykład nie korzystamy ze zdjęć stockowych, tylko wybrałem się w październiku z zaprzyjaźnionym fotografem nad morze i porobiliśmy dwieście zdjęć, niedługo wybieramy się ponownie, aby zobaczyć morze wiosną. Pracuję też z designerami, z tłumaczami, z fotografami, z projektantami… Ta lista osób robi się już całkiem długa i na tę chwilę liczy około dziesięciu osób, wraz z ilustratorkami, które projektują rzeczy, które będą na naszych ciuchach.
MTM: A skąd u Ciebie zainteresowania morzem, a nie na przykład lasem?
ŁCh: Sam pochodzę z gór i mam wrażenie, że rzecz działa tak, że ilekroć pochodzisz z gór, to fascynuje cię morze i odwrotnie. Morze miało dla mnie zawsze w sobie jakiś romantyzm, surowość, coś przerażającego, było taką wodą, co do której nie masz żadnych szans w bezpośredniej konfrontacji. Ta estetyka morska, marynistyczna zawsze mnie interesowała – ilekroć miałem okazję to odwiedzałem muzea nadmorskie, bywam w Trójmieście przynajmniej raz na dwa miesiące, teraz wybieram się do Estonii na parę dni, żeby liznąć tego Bałtyku trochę z innej strony.
MTM: To kim jest Łukasz Chomyn – czym się zajmuje poza projektem? O czym marzy?
ŁCh: Zajmuję się reklamą, czyli takim zawodem, który sprzyja w pewnym momencie poszukiwaniu sensu, bo w dużej części twoich codziennych obowiązków niełatwo się sensu doszukać. Stąd pewnie ta potrzeba zrobienia projektu, który wyglądałby tak, jakbym chciał, żeby wyglądał i nie był podporządkowany, jak cały świat marketingu – wyłącznie multiplikacji zysków. Ostatnią z pobudek, jakie mną kierują w projekcie, jest pobudka zarobkowa. Mam to szczęście, że reklama pozwala mi zarabiać przyzwoicie, więc nie potrzebuję pieniędzy dodatkowych, bardziej czas jest u mnie rzeczą deficytową. Dlatego postanowiłem zrobić taki projekt, który będzie w stu procentach zgodny ze mną. Co do marzeń… Chciałbym, aby ludzie zaczęli bardziej bacznie myśleć w kategoriach podtrzymania Ziemi przy życiu, jeszcze przez parę lat… Poprzez zdrowe podejście do konsumpcji i odejście od założenia, że więcej to lepiej.
MTM: Na waszym facebook’u określacie swój produkt jako etyczny streetwear – co jest jednocześnie określeniem pewnej idei, która wam przyświeca – jak wytłumaczysz to modowemu laikowi?
ŁCh: Jest to taki termin, który sam sobie ukułem. Chodzi o to, aby z jednej strony dobrze traktować pracowników, z drugiej strony zapewnić wysoki standard jakościowy i estetyczny samego produktu. Do tego – a raczej przede wszystkim – produkt ma dobrze traktować środowisko, poprzez niestosowanie plastizolii, bądź wywabiania, jako techniki nanoszenia printu na tkaninę, a stosowanie farb wodnych, które mają niską zawartość formaldehydu, przez co wpływ na środowisko jest mniejszy. Poza tym postanowiłem współpracować z Fundacją MARE, która zajmuje się ochroną ekosystemów bałtyckich – na przykład diagnozuje wraki leżące w Zatoce Gdańskiej pod kątem tego, jak wiele ropy znajduje się w ich wnętrzach i co się może stać, kiedy jej nie wypompujemy we właściwym czasie. Zamierzam część dochodów z tego projektu przeznaczać na działalność statutową tej fundacji. Właśnie zdołaliśmy podpisać umowę z Fundacją w tej sprawie.
MTM: Zapowiadacie też współpracę z polskimi grafikami – zdradzisz już jakieś nazwiska?
Mogę już powiedzieć o pierwszej osobie – jest to Anna Szejdewik aka Coxie, autorka murali, tatuatorka, graficzka z Wrocławia. Jej rysunki znajdą się na pierwszej serii odzieży, które w tym momencie projektujemy i która, dalibóg, zostanie wysłana jeszcze w tym miesiącu do druku, celem stworzenia prototypów.
MTM: Na udostępnionych przez was grafikach widziałem już flądrę, śledzie i latarnię w Gdańsku. Czego jeszcze można się spodziewać na waszych ubraniach?
ŁCh: Chcielibyśmy się skupić po pierwsze na florze i faunie. Myślę, że jest to najfajniejsze do wyeksponowania. W drugiej serii pojawi się na pewno morświn, który jest bardzo zagrożonym bałtyckim gatunkiem. Chcemy inspirować się też pozostałościami po dawnym rybactwie i portach.
MTM: Czy będziemy mogli znaleźć motywy z kultury kaszubskiej? Na przykład wielojęzyczne napisy, uwzględniające język kaszubski, albo jakieś istotne rzeczy, bądź miejsca związane z Kaszubami?
ŁCh: Jeżeli okaże się, że rzeczy nasze się ludziom podobają, projekt się kręci i utrzymuje, to chciałbym przede wszystkim zrealizować pewną serię poświęconą miastom Hanzy – mieć serię poświęconą Gdańskowi, Elblągowi, Szczecinowi, a potem wykroczyć poza miasta naszego kraju. Jeżeli chodzi o Kaszuby, mówiąc szczerze, nie myślałem o tym, bo zbyt mało wiem o hanzeatyckich tradycjach i pozostałościach na Kaszubach, ale chętnie się dowiem więcej. Wiem, że najwyraźniej widać to w architekturze, bo gdy jest się w Gdańsku, to są miejsca, które wyglądają jak z Amsterdamu, co jest strasznie przyjemne.
MTM: To do kogo chcecie trafić z waszą ofertą?
ŁCh: Chciałbym po pierwsze zrobić ciuch, który kupując będziesz odczuwał przyjemność, że przysłużysz się czemuś – że część kasy z tego idzie na przykład na ochronę Bałtyku. Po drugie nie zakładam czegoś w rodzaju profilowania grupy docelowej, że to są na przykład młodzi, prężni, z wielkich miast, choć pewnie tak będzie, że będą to ludzie, którzy dojrzeli do tego, żeby kupować nie tylko ceną, estetyką, ale też etyką. To jest taka tendencja, która w krajach rozwiniętych, typu Dania, Holandia, Szwecja jest już bardzo widoczna, bo ludzie pożądają produktu, który jest przezroczysty pod względem sposobu produkcji, traktowania ludzi i są w stanie odrzucić marki, które nie spełniają pewnych standardów. W Polsce, prawdopodobnie z tego powodu, że jesteśmy krajem uboższym, jest to rzecz, która dopiero powstaje, ale mam wrażenie, że ten rynek się u nas tworzy.
MTM: Kiedy i gdzie będzie można kupić wasze pierwsze ubrania?
ŁCh: Chciałbym, aby udało nam się wystartować ze sprzedażą internetową na przełomie czerwca i lipca, ale jeżeli się to nie stanie to pewnie we wrześniu. Ambitne plany są takie, żeby ruszyć na początku wakacji, ale jest to projekt, który realizowany jest przez wszystkie zaangażowane osoby po godzinach swojej pracy, a każdy ma jej więcej niż by chciał pewnie. Chciałbym, aby każdy czuł przekonanie do tego projektu, przez co świat się nie zawali, jeżeli nie zdążymy przed wakacjami.
MTM: Jeżeli jednak uda się przed wakacjami, to myślisz o sprzedaży stacjonarnej nad morzem?
ŁCh: Początkowo chciałbym sprzedawać głównie internetowo, a potem rozpocząć dystrybucję w Trójmieście i stworzyć taką fajną alternatywę dla tych wszystkich badziewnych, pamiątkowych koszulek, typu „I love Gdansk”. Myślę, że potrzebujemy takiej alternatywy, bo nic w tym złego, że chcesz kupić coś z miejsca, do którego pojechałeś, a że to tak wygląda, jak wygląda, to jest już inna sprawa. Chciałbym więc zrobić rodzaj pamiątki trójmiejskiej, której nie musisz się wstydzić.
MTM: Wydaje mi się, że w chwili obecnej nie macie zbyt dużej konkurencji, a już na pewno nie takiej, która nie kojarzyłaby się z parawanami, półnagimi, nietrzeźwymi urlopowiczami i śmieciami zostawianymi na plażach. Jak dla mnie świetna sprawa – tylko dlaczego trzeba było czekać na taki estetyczny produkt w naszym kraju tak długo?
ŁCh: Inspiracja morzem przeradza się czasem w bardziej popkulturowe twory typu moda na marynistyczne tatuaże, ludzie łażący w tielniaszkach… Mam wrażenie, że nic w tym złego, ale jak obserwuję obecnie branżę odzieżowo-modową, no to sprzedają się najprzedziwniejsze rzeczy. Takie, gdzie ktoś napisze coś bazowym fontem i naklei potem na to metkę i wymarżuje do trzystu złotych. Nie mnie to oceniać, ale nie jestem fanem brandów, metek i mimo tego, że sam pracuję w reklamie, to raczej nie kupuję w kategoriach marki, no chyba, że mam markę etyczną, bo wiem, że wtedy moje pieniądze są przeznaczane na fajne rzeczy. Ale dlaczego tak długo? Nie wiem. To jest tak, że wymyśliłem sobie pewną rzecz i zaryzykowałem, że ludziom się spodoba i patrząc na to, co ludzie mi piszą na temat produktu, który jeszcze nie istnieje, to widzę, że się tym jarają. Jest więc szansa, że ciuchy, które z czystym sumieniem sam chciałbym nosić, mają szansę się przyjąć. Myślę, że odchodzimy od takich trendów w których kupujemy tanie rzeczy, bo można je wyrzucić i kupić tanio kolejne. Jest coraz więcej ludzi, którzy kupują rzeczy, które na przykład ładnie się starzeją, albo będą bardzo długo im służyć i nie będą jednorazówkami, stworzonymi po to, byś za nie zapłacił i niedługo wyrzucił.
Z Łukaszã Chomynã we Warszawie dlô Skrë – pismienia ò kùlturze gôdôł Mateùsz Titës Meyer.
Chùtkò jô sã doznôł vjicé wó nim kvjece. Na planéce môłéwo princa to vjedno dało dëcht zvëczajné kvjatë z pôrã płacikami przëstrojoné, chtërnë nje zabjérałë vjele placë ë njikòmù nje vadzëłë. Na pòrénkú vëszczitałë z trôvë, a téj wob vjeczór zvjãdłë. Ale túten kvjat sã naklił jednim razã z semjenja, co bëło przëlejcałé nji ma vjedzec skõd ë môłi princ sã przëzérôł z blëza ti rosce, chtërna nje szlachòvała za żódnëmi drëdzjimi roskami. To letkò móg jacji novi ôrt baobaba bëc. Jednak ten cjerzk chùtkò woprzestôł rosc, a pòczõł kvjisc. Môłi princ, chtëren béł przë tim jak vërós z njewo stolëmni pãczk, mjôł pòczëcé, co z tewo sã wobjavji cos cëdnéwo, le nasz kvjat nji mjôł jesz skónczoné sã snażëc v zaciszi svojé zeloné dornjice. Baczlëvje dobjérôł svòje farvë. Woblekôł sã pòmale, pasovôł své płacicji jednewo pò drëdzjim. Nje chcôł sã pòkazac rëchlé jak jaż v całi svòji nôdobje. Ó, to jo. Ten béł barzo chãdodzji! Jewo tajemné szëkòvanjé sã bavjiło całëmi dnjami. A téj ótole, na jednim pòrénkú, pravje cjéj vëszczitało słóniszkò, won sã wobjavjił.
Ë nen, co mjôł sã z takõ akùrôtnoscõ narobjałé, zévnõn a rzek:
– Ach! Dopjérkù jem wodeckła… vëbaczëce mje… jô jem takô njevëszëkòvónô…
Môłi princ nji móg svój zôdziv skrëc:
– Vë jesce ale pjãknô!
– Prôvda? – wodpòvjedzôł łagòdno kvjat. – A pòrodzonô jem v jednim czasú ze słúniszkã…
Môłi princ jú vëzgód, co wona za beszédnô nje bëła, ale jakùż doch za serce chvôta!
– Mje sã zdaje, że to je czas na frisztëk – rzekła a zarôz dodała – vë bë bëlë tak dobri ë pòmëslëlë wó mje…
Ë môłi princ, całi wod se, vëszúkôł ten giskón té svjéżé wodë ë wusłúżił temù kvjatovi.Tim spòsobã wona jú wod zaczõtkù sã jemù naparłãża ze svòjõ trochã wobraznõ bùsznoscõ. Jednim razã na przikłôd, cjéj wona gôdała wo svòjich sztërzech kòlcach, rzekła môłémù princë:
– Mògõ smjało przinc, ti tëgrësovje, z tëmi svëmi drapjami!
– To nje dô tëgrësi na mòji planéce – przékòvôł môłi princ. – Nódto tëgrësovje nje rżõ trôvë.
– Jô nje jem żódna trôva – kvjacik wodrzek mjodno.
– Vëbaczëce mje…
– Jô sã nje bòjã przed tëgrësi, ale wokrop móm strach cjéj ten vjater sã pòrivô. Môce vë móże jacji paravan?
«Bòjec sã przed vjatrã… to je ale njeszczescé do roslënë», zmerkôł môłi princ. «Z tim kvjatã to nje púdze ejnfach…»
– Wob vjeczór schòvce le mje pòd glokõ. To je straszni zib hewo kòl vas. Ë je lëchò wurzõdzoné. Tamò, skõdka jô jem…
Ale téj wona przecjidła svõ gôdkã. Wona bëła tú doch jakò semjã przëszłô. Wona nji mògła njic wo jinszich svjatach vjedzec. Zasromjonô tim, że sã da rozszrúvòvac przë tak letkòvjérni próbje łganjô, wona zakaszla dva abò trzë raze, co bë zepchła vjinã na môłéwo princa:
– Acz z nim paravanã?
– Jô bë béł jidzoni zó tim szëkac, ale vë jesce do mje gôdalë!
Téj wona zakaszla mòcnjé, że bë téż jewo zaczãło sëmjenjé grëzc.Tak môłi princ, mjimò dobré wolé kòchanjô, chùtkò jõł v njã trëchlôc. Won brôł za gvës jé słova bez znaczenjô a chùtkò sã stôł mòcno njeszczestlëvi.
«Jô nji mjôł nó njã słëchac» rôz mje sã zvjerził. «Njigdë bë nji mjôł na kvjatë słëchac. Nó të je trzeba vzerac ë jich wonjac. Ten mój wonjôł na całi mòji planéce, le jô nje pòtrafjił sã temù ceszëc. Na historijka wo drapjach, co mjã tak rozjadovjiła, mjała blós zbùdzëc mõ vrazlëvòsc.»
Won jesz sã mje zvjerził:
«Vnenczas jô nje rozmjôł njic! Jô mjôł wobsãdzac vedle czënóv, a njé vedle słóv. Wona dôva mje wonjõ a blask. Jô bë nji mjôł njigdë mjec zvjornjoné! Jô mjôł dozdrzec jejé vrazlëvòsc, zataconõ za tëmi słabëmi fortelami. Kvjatë sõ przecivnosci pôłnë! Ale jô béł za młodi, co bë rozmjôł kòchac.»
Słovôrzk:
vëszczitac wschodzić, kiełkować, ukazywać się naklëc wzejść (o roślinach), wykluć się (o zwierzętach) semjã nasiono z blëza z bliska roska roślinka szlachòvac za być podobnym do ôrt rodzaj stolëmni olbrzymi (neologizm) snażëc sã upiększać się dornjica komnata chãdodzji porządny, czysty, skrupulatny bavjic tu: trwać wodecknõc obudzić się beszédni skromny giskón konewka naparłãżac sã narzucać się, naprzykrzać się wobrazni obrażalski bùsznosc duma drapja pazur ejnfach łatwy, łatwo gloka klosz zib ziąb, zimno rozszrúvòvac rozpracować, przejrzeć trëchlôc wątpić brac za gvës brać na poważnie rozjadovjic rozgniewać zvjornõc uciec zataconi ukrywający się
Serwis wykorzystuje pliki cookies do celów statystycznych i technicznych. Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na wykorzystywanie plików cookies. Jeśli nie zgadzasz się na użycie ciasteczek, możesz je wyłączyć, korzystając z ustawień przeglądarki.
fot. Adóm Hébel
fot. Macéj Banjdur
fot. Adóm Hébel
Fot: Naja Szkòła
Fot: Naja Szkòła
Łukasz Chomyn, fot: MTM
