Archiwum kategorii: Felietón

Felietón, Wszëtczi artikle

Kim jesteś, dokąd zmierzasz w marszu? – Adamòwa Prostownica

Dodaj komentarz

Festiwal nienawiści, pogardy i wzajemnego obwiniania się trwa w najlepsze. Poczekajmy jednak do świąt. Wtedy przyjdzie nam się spotkać z wujkiem, co chodził bronić sądów, szwagrem, który wie jak to było w Smoleńsku i antysystemową kuzynką Korwinką. Ale będzie klimat! Chyba, że podejdziemy do sprawy inaczej.

Zobaczcie, jak udało się podzielić społeczeństwo i każdego z nas zagonić do określonego okopu. Mam tu na myśli wszystkie strony nie naszej wojny. Tak było często w kaszubskiej historii, że bracia stawali naprzeciwko siebie na polach bitwy. Dzisiaj walka o elektorat polegająca na demonizowaniu tych drugich i budowaniu poczucia wspólnoty poprzez wycieranie sobie twarzy wyższymi wartościami odbywa się prawie non stop, prawie wszędzie, prawie każdy w niej uczestniczy. Możemy oczywiście jako naród poprzeć tych, którzy są dla nas opcją bardziej korzystną. Czy jednak godzi się, abyśmy postępowali jak oni? Piszę ten tekst przed Marszem Niepodległości, imprezą Polaków. Co z tego, że jest przed? Już są gotowe scenariusze na obwinianie za wszystkie niepowodzenia wydarzenia! Antysystemowcy oskarżą PiS i PO (to samo zło), że wykombinowali im odebranie Marszu. Parlamentarny AntyPiS powie, że PiS i nacjonaliści, naziści, szatany razem radykalizują społeczeństwo. A może i PiS poczuje się osamotniony wobec reszty? Przecież to takie łatwe – powiedzieć, że oni wszyscy razem, zgodnie przeciwko nam.

Dziwię się Kaszubom, którzy biorą udział w tej wojnie po różnych stronach. To nie nasz styl walki. Dla mnie kaszubskość, to mój Dziadek, który po zawale szedł pracować mimo zakazu lekarza, bo przecież jak można nie pracować? To Mama, która nie kupowała mi wszystkiego na co mam ochotę, mimo że nie brakło pieniędzy. To wszystko co nauczyło mnie, że mam to co sam zarobię i nic, absolutnie nic nie uprawnia mnie do powiedzenia “mnie się należy”. Nawet to, że ktoś wobec mnie zawinił. Jak coś jest zepsute to zanim bierzemy się za szukanie winnych, naprawiamy to, aby jak najprędzej działało. Kaszubska mentalność to chęć pozostawienia świata choć odrobinę lepszym niż się go zastało, dzięki swojemu wysiłkowi. I teraz drzewo, które wyrosło na takiej glebie ma zasilać ten kompost wzajemnej nienawiści i obwiniania się? Tę chęć rozwalenia innych, niezależnie od tego, czy przyniesie to komukolwiek korzyść? To byle jakie podejście do pracy? Po co nam to? Wytworzyliśmy jako naród wspaniałą kulturę – pełną przywiązania do rodziny i otwartości na innych – popatrzmy na historię narodów i religii, które u nas były i są. Nasze dziedzictwo to zupełny fenomen połączenia zaradności z przywiązaniem do tradycyjnych wartości. W Polsce rodziny wielodzietne kojarzą się z biedą, u nas z gminą, w której jest niemal tyle przedsiębiorstw ile osób w wieku produkcyjnym. Czy to nie lepszy powód do dumy niż radość z dokopania tym drugim w sądzie, studiu telewizyjnym albo na ulicy? No i czy to nie lepszy punkt wyjścia do rozmów przy świątecznym stole, które nadejdą, nim się obejrzymy?

Nie mam zamiaru przeciwstawiać się jednemu wujkowi, który twierdzi, że demokracja umarła, ani drugiemu, który żąda, aby media były bardziej polskie, bo są niemieckie. Oni wkręcili się w nie swoją wojnę. Albo w sumie ta wojna wkręciła im się jak patyk między szprychy od roweru. To nie pierwsze pokolenie Kaszubów, które wkręciło się w jakąś obcą batalię.

Nie twierdzę oczywiście, że powinniśmy być bierni politycznie. Naszym obowiązkiem jest jednak pamiętanie o punkcie wyjścia – naszym interesie. My tymczasem już jesteśmy przyzwyczajeni, że taki interes zostawiony jest na końcu, jak już będzie spokój z innymi sprawami. A na to się nie zanosi. Ponadto chcę zaznaczyć, że nie próbuję stawiać tutaj sprawy zero-jedynkowo: dzieląc na tych złych Polaków i wspaniałych Kaszubów. Wiele w Polakach podziwiam, sporo im zazdroszczę i bardzo ich lubię. Nie godzę się jednak, byśmy przejmowali te metody działania, bo one po prostu nie są częścią naszej natury i w wykonaniu naszych rodaków wyglądają groteskowo. Chodzi tu o sytuacje, w których popieramy czyjąś narrację, nawet jeśli w tej narracji jesteśmy ukazani w złym świetle. Przyjmujemy historię w wersji napisanej przez ludzi, którzy nie mają pojęcia przez co przechodzili nasi ojcowie w najczarniejszych godzinach Europy. Przyjmujemy wersję samych siebie jako ozdoby do wszelkich poczynań jednej i drugiej władzy, musimy się w tej wersji ładnie zaprezentować i nie krzyczeć za głośno, bo to nieładnie. A jednak mimo propagandy, która nas zniekształca, ogranicza, każe przebrać się w mundur w barwach danego politycznego środowiska nasz naród żyje! Mój wujek (Polak!) opowiadał mi, że podczas pracy na budowie od razu rozpoznaje, czy ekipa to Kaszubi. Słyszy rozmowy na temat wydatków – za zarobione pieniądze postawią płot, zrobią elewację, zaplanują budżet. Inni (to jego słowa) myślą o weekendzie i daniu w gaz. Oczywiście to uogólnienie, sam wiem, że nie zawsze tak jest. Kiedy jednak ktoś z zewnątrz to zauważa, to może coś w tym jest? Może nasza siła wypływa z nas samych, a nie z tego, co nam w jednej czy drugiej kadencji Warszawa dała? Uwierzmy zatem, proszę Was, uwierzmy w siłę naszego narodu! Nie pokazywaną za pomocą pirotechniki na marszach, nie odwołującą się do nowoczesnej europejskości, ale naszą siłę polegającą na pozostawianiu świata nieco lepszym niż się go zastało. Ta sama siła może nam pomóc wstać po upadku naszej kultury, języka, tożsamości – właśnie ta chęć naprawiania tego co się zepsuło, a nie wypominania, oskarżania, zgorzknienia, poczucia bycia oblężonym.

Zbliża się kolejny Narodowy Spis Powszechny. Na razie to daleka perpeksywa i wiele bieżących spraw w międzyczasie. Kiedy będziemy wypełniać deklarację narodowości, pamiętajmy, że to deklaracja tego, jaką wizję świata przyjmujemy, z którą kulturą działania się utożsamiamy. 11. listopada to dzień św. Marcina. W naszej tradycji był to czas, kiedy parobkowie kończyli kontrakty oraz negocjowali nowe umowy na kolejny rok. Zawrzyjmy więc także umowę – że staniemy po własnej, kaszubskiej stronie. Pokażemy innym ziomkom, że taka deklaracja narodowościowa to opowiedzenie się za tym, co w nas najlepsze, a czego sami nie dostrzegamy. Że nie musimy się podpisywać pod cudzymi działaniami, bo sami mamy siłę. Pozostawmy świat wokół siebie nieco lepszym niż go zastaliśmy.

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Kropla w mòrzu? – Adamòwa Prostownica

Dodaj komentarz

Rãka w górã, chto miôł chòcle rôz taką sytuacjã: sedzy so na jaczim pòtkanim, dze są ti, co mëszlą jak òn, widzec je dëcha w nôrodze, midzë ùczãstnikama sã skrzi òd deje, a nôrodnô spiéwa jidze z wszëtczich gôrdzélów. I tedë przëchôdô swiąda, że co z tegò, jak za dwiérzama je niewëòbrôżalno wikszi swiat, jaczi mô namkłé, nie wié, nie rozmieje, nie czëje…

Jô baro czãsto móm to wseczëcé, co szlachùje za dostanim sã sniegù midzë krogã na skórã na krzebce. Jaż całim człowiekã zdrugô i ni ma jak tegò wëcygnąc. Jô gôdóm z lëdzama, co mie znają, przëzérają sã temù, co jô robiã i czej gôdóm, że mój cél to je doprowadzëc do sytuacje, czej wikszi dzél naszińców w mòji generacje mdze pò kaszëbskù gôdôł, tej òni próbùją zrozmiec, co jô móm na mëslë, bò gwës nie gôdóm dosłowno. Czemù? Bò “jô rozmiejã, so pòszpòrtowac, jaczi téater zrobic, ale tak, żebë jô mùszôł gadac?” Jo, ò to mie jidze, dosłowno. Më prowadzymë baro rozwiniãté diskùsje, co zrobic, cobë jãzëk rozkòscérzëc, le tam za dwiérzama lëdze dali mëszlą, że më to robimë dlô szpôsu! Òni całi czas mëszlą, że nasz cél to je rozwij turisticzi. Mie nawet môlowi gazétnicë pitają, jak nasza akcjô mô trafic do letników, a czej gôdóm, że òna je do naszińców czerowónô, tej òni nie rozmieją, co jô móm na mëslë. Jô móm na mëslë to, co jô rzekł!

Nasze dzejanié jak ju trôfiô do lëdzy, tej nie je zrozmióné. Le spòkójno – za wiele tëch zniesztôłconëch kòmùnykatów do młodëch nie dochôdô. Do nich w całoscë mało òd naju dochôdô.

Dobra, gòrzkô pëla je pòłkniãtô, mómë lepszé rozeznanié w sytuacji. Takô sytuacjô przëbôcziwô biôtkã kroplë w mòrzu, jaczé napiérô w drëgą stronã. W taczim wëòbrażenim më mòżemë le zdebełkò spòmalnic nieùniknioné procesë. To nie je òptimistnô wizjô… na szczescé to téż nie je wizjô, jakô je nôblëższô prôwdze. Pasowniészô je tuwò metafòra sécë. Kòżdi człowiek mô pòwrózczi do czile pòsobnëch lëdzy, niejedny są zrzeszony wicy jak jednym. Kòżdi je téż apartnym ceńtrum, wkół jaczégò są drëdzë. Z tegò ceńtrum pòwrózkama jidą zygnale, jaczé są òdebiéróné przez nôblëższich i kąsk dalszich – czim blëżi, tim zygnôl je mòcniészi. Të nie darwôsz nadawac tak, cobë Twój zygnôl béł czëti strzód tësący – sygnie gò dac nôblëższim, a òni gò pùszczą dali. Abò nie pùszczą. Mòże sã równak òkazac, że òni szlachùjący za Twòjim zygnôl dostną téż z drëdżi stronë, òd jiny “kroplë”. Tedë zygnôl je mòcniészi i wikszô szansa, że nen elemeńt z òdbiércë stanie sã nadôwôczã. Ten zygnôl nie je do wëczerpaniô – czim wicy gò pùscysz, tim wicy nowëch nadôwôczów gò wëemitëje z jistną abò jesz wikszą mòcą. A jak nadôwôczów je wicy, tej wikszô szansa, że chtos zygnôl dostnie z wicy jak jedny stronë. Të nie jes kroplą, co sama próbùje przepchac dënëdżi mòrza w drëgą stronã. Wkół Cebie są jiny, mòże jesz nie jidą w jistną stronã, le sygnie jich “pòpchnąc” i nôgle sã òkazywô, że w jaczims sztëczkù swiata to më jesmë dënëgą, a nié pòjedińczima kroplama, co próbùją òpóznic ji biég. Të jes ceńtrum nadôwaniô. Lëdze wkół Cebie téż są ceńtrum. Razã më jesmë dënëgą.

Terô je czas ze swiata metafòrë na zemiã wrócëc. Taczi wezdrzenié na sprawã dobiwaniô do sprawë lëdzy mô nama ùswiądnic jedno – nié blós wiôldżé rzeczë bùdëją wiôlgòsc. Stolëmny bùdink stoji dzãka detalóm. Wez so wëòbrażë gòticką swiãtnicã i ji łãczi. Z pòjedińczich cegłów jidą jak żëłë czerwòné łãczi na welbągù. Te detale to w najim przërównanim baro prosté, niéòficjalno robioné rzeczë. Kòżdô gôdka, kòżdi gest, kòżdé bëcé sobą przed jinyma to je czerowanié kòmùnykatu dlô drëdżich lëdzy. Wiôldżé projechtë, téater na Dłudżi Sztrasy we Gduńskù, kaszëbsczi dialóg w filmòwi produkcji czë edukacjô w szkòle to baro wiele, le samò w se to nie dôwô nick. Lëdze dali, jak jima rzeczesz, że chcesz cobë wikszi dzél młodëch gôdôł pò kaszëbskù, nie zrozmieje, ò co Tobie jidze. Jak òni równak ùzdrzą zwëczajné karno lëdzy, co ju to robią, tej dopiérze jima sã òczë òdemkną i bądą w sztãdze òdebrac przekôz dosłowno, nie mdą w nim szukelë za jakąs metafòrą bùdowaniô turistny marczi. Zrozmieją, że tak je mòżno. Zrozmieją, że tak je dobrze. Zrozmieją, że to mòże bëc téż jich sprawa.

Baczë: të nie jes kroplą w mòrzu. Të jes ceńtrum, co nadôwô. Dôj swiatu dobri kòmùnykat!

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Turyści we własnym kraju – Adamòwa Prostownica

3 komentarze

Kiedy robię coś związanego z kulturą, często słyszę pytania: jak to ma pomóc w promowaniu kaszubszczyzny w Polsce? W jaki sposób ma to dotrzeć do turystów? Kiedy wyjaśniam, że to działania dla rodaków, nie turystów, mózgi rozmówców się zawieszają. Pozwólcie zatem, że Wam je zresetuję, żebyśmy mogli się połączyć w sieci zrozumienia.

Należy wyraźnie oddzielić działania na rzecz kaszubskiej kultury, a działania dla turystów. Czy my wszystko musimy robić tak, aby podobało się to osobom z zewnątrz? Czy to całe uczenie języka, mówienie o historii, książki, teatry i filmy mają przyciągać turystów? Otóż, uwierzcie mi – ja naprawdę chcę, żebyśmy posługiwali się własnym językiem w sposób naturalny, a nie, żebyśmy mieli tę umiejętność mogącą zaintrygować gościa z Warszawy, czy Wrocławia. Spotykamy się jako młodzi nie po to, żeby zrobić wspólnie coś co zwiększy wiedzę o Kaszubach przeciętnego Polaka, ale sprawi, że przeciętny Kaszub będzie chciał powiedzieć “to jest moje!” Oczywiście te dwie rzeczywistości – kultura narodu oraz kultura dla turystów powinny istnieć równocześnie. Nie mogą jednak nam się mieszać. Co z takiego mylenia wychodzi? Kultura spłaszczona, pokolorowana, pozbawiona intelektualnej wartości, nie potrafiąca wzbudzić dumy, a jedynie zainteresowanie. Przede wszystkim kultura, która nie mówi “jestem częścią ciebie”, tylko “jestem obok”. Ileż to razy w różnych działaniach teatralnych podsuwano mi: “zróbmy to w barwach haftu, niech tutaj się pojawią kwiaty kaszubskie, bo one się kojarzą…” Bardzo dobrze, że turystom Kaszuby kojarzą się z pięknymi kwiatami z haftu, ale te kwiaty pasują w odpowiednim kontekście, a w niektórych spektaklach po prostu tego kontekstu nie ma! I tu pojawia się kolejny problem – dla niektórych świat kultury kaszubskiej to nie bogactwo kontekstów, różnorodność treści, tylko kontekst sam w sobie i jedna jedyna treść – kultura umilająca czas wypoczynku nad jeziorem. Przy takim rozumieniu naszej kultury nie ma mowy, aby pełniła ona swoją funkcję, czyli komentowanie rzeczywistości, poruszanie niewygodnych tematów, wyrażanie tożsamości w sposób niejednowymiarowy. To wszystko to za dużo, bo turyści i tak nie zrozumieją. Ludzie, wyczyśćcie swoje mózgi z myślenia, że nasza kultura jest na pokaz! Inaczej nie zrozumiecie przesłania tekstów, obrazów, melodii, spektakli – bo będziecie się głowić nad tym “jak to ma nas wypromować” i umknie Wam bogactwo, które ten świat niesie.

Wreszcie ta turystyczna kaszubszczyzna niesie jeszcze jedno zagrożenie. Możemy popaść w myślenie, że nasza ojczyzna to tak naprawdę nie Kaszëbskô, ale po prostu ta ziemia. A Kaszuby to jakaś mityczna kraina, do której zaprasza nas znana piosenka w rytmie walca, gdzie są piękne dziewczyny, lasy i jeziora, a każdy poda nam drogę, bo są tam dobrzy ludzie. Tylko gdzie to jest, skoro u nas się o tym śpiewa zapraszając “tam”? Jesteśmy turystami we własnym kraju.

Mam nadzieję, że udało mi się nieco objaśnić tę kwestię i wszystkich tych, którzy dotychczas mylili treści kierowane do turystów od prawdziwej naszej kultury pytam, bez złośliwości i ze szczerą nadzieją na odpowiedź – czego Wy w tym nie rozumieliście? A może czego nie rozumiecie nadal, jeśli mój tekst nie objaśnił tej kwestii dostatecznie?

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Kaszëbskô Lëterackô Nôdgroda – ùmëslënk pò pierszim rozdanim ë bédënczi na przińdzotã.

Dodaj komentarz

Czej jô blós sã dowiedzôl, że Marszôlk Wòjewództwa Pòmòrsczégò, z pòpiarcym Sejmikù, mô ùszëkòwôné Kaszëbską Nôdgrodã Lëteracką, jô bél rôd, że na òstatk najã kaszëbską nôrodną lëteraturã mają achtnioné, przez co dele swiatu klëkã, że je to lëteratura apartnô ë samòstójnô. Tak jak jãzëk kaszëbsczi brëkòwôl taczégò pòliticznégò achtnieniô ë je mô òd 2005 r., jistno brëkòwala gò naja lëteratura ë tere mô je dostôné. Fejn sã stalo, że na nôdgroda mô téż swòjã pòmòrską sostrã, w tim samim czasu dôną Pòmòrską Lëteracką Nôdgrodã „Wiater òd Mòrzégò”, jakô je przeznôwônô pisarzóm z Pòmòrzô Wschòdnégò za lëteraturã pòlskòjãzëkòwą abò za ksążczi ò témie zrzeszony z Pòmòrzim.

Gratulérëjã Stanislawòwi Jance, że to do niegò na pierszô Kaszëbskô Lëterackô Nôdgroda trafia. Janka je prosto dobrim kaszëbsczim pisôrzã. Jeżlë òn abò móże jesz chtos pò mòjim pierszim, na gòrąco napisônym na fejsbókù, òtaksowanim ùroczëstoscë wrãczeniô Pòmòrsczi ë Kaszëbsczi lëteracczëch nôdgród, zrozmiôl jinaczi, pò prôwdze sã zmilil. Jistno nen tu ùmëslënk ë bédënczi na przińdnosc jô napisôl nié dlôtë, cobë kritikòwac, jamrowac ë sã mądrowac, le żebë nasza (wszëtczich) redosc bëla drëgą razą jesz wikszô.

Jô z niecerplëwòtą żdôl za pierszim rozdanim Kaszëbsczi Lëteracczi Nôdgrodë, a nawetka wząn jô sã za bédowanié do kapitulë ti nôdgrodë najich pisarzi, jak téż za zachãcanié jinëch do sklôdaniô swòjich bédënków. W tim dzejanim szlo mie ó to, cobë nie pòkôzalo sã, że ni ma kòmù ti nôdgrodë dac, bò strzodowiszcze nie je nią zajinteresowôné. Na òstatk przëszed nen dzéń – 18. pajicznika 2018 r. – czedë ma z bialką jacha do Nadbôltowégò Ceńtrum Kùlturë, Kòscola sw. Jana, w Gduńskù na nã ùroczëstosc rozdanié Kaszëbsczi ë Pòmòrsczi lëteracczëch nôdgród.

Fot. A. Jablonsczi

Mùszã rzec, że òglowò dosc paradno tam bëlo ë bókadosc kaszëbiznë to dalo w òbùdwùch dzélach: pòlsczim ë kaszëbsczim. Ju sóm Marszôlk Mieczislôw Struk wiele piãknëch slów ò kaszëbiznie rzek, a pòtemù Martina Bùnda (z dodomù Mistarz) z Kartuz, nôdgrodzonô pierszą Pòmòrską Lëteracką Nôdgrodą za ksążkã „Nieczułość”, w jaczi napisa ò żëcym kaszëbsczëch bialk, snôżo dzãkòwala swòji kaszëbsczi Tatczëznie ë ze znajôrstwã ò jãzëkù kaszëbsczim gôda. W kaszëbsczim dzélu wëbrzmiôl jãzëk kaszëbsczi, w jaczim krótką przëmòwã zacząn Stanislôw Janka ë w jaczim gôdkã ò rozsądzenim kaszëbsczi kapitulë Daniel Kalinowsczi skùńczil.

Tak bëlo. Leno, że w cali ti ùroczëstoscë bëlë téż rzeczë, jaczé përznã skazëlë ù mie nã calą ùdbôną so przez miã dejã ò achtnienim kaszëbsczi lëteraturë. Nié blós jô nó nie kriticzno zdrzã. Jistno w tim falu mësli Adóm Hébel. Ma sedza kòl se, czej na binowim ekranie pòkôzalë sã pierszé lëtrë wëjimkù z ùtwórstwa nôdgrodzonégò Kaszëbë, a z glosników szed glos aktora Zbigórza Jankòwsczégò: „Lëtwò, òjczëzno mòja…”. Kòmeńtôrz A. Hébla je ùchwôcenim téż mòjëch mëslów: „Jakno wëjimk ùtwórstwa Stanisława Janczi jô bë rôd ùczuł wëjimczi z jegò prozë abò poezje, a nié dolmaczënkù – bò zôs <kaszëbskô> lëteratura nie gôdala ò se i swòjich sprawach, le ò cëzëch”.

Nie bëlo to pò richtoscë zycher zamierzoné, le bëlo mòżno téż z ti ùroczëstoscë merkac, że naja lëteratura ë ji twórcë są përznã taczima palëpiéckama kòl pòlsczi lëteraturë ë pòlsczëch twórców. Tëch òstatnëch, wszëtczëch 9 nominowônëch, pòkôzalë baro fejn w krótczich filmikach ò nich ë jich ùtwórstwie. Z naszëch – òkróm laùréata – nie pòkôzalë nikògò. Z regùlaminu nôdgrodë je wiedzec, że kaszëbsczi pisarze ë jich ksążczi nie bëlë nominowôny, le blós zglôszôny. Kò jo, ale nëch zgloszonëch wôrt bëlo równak pòkazac. Dlôcze? Żebë tak cos szlo w swiat, cobë swiat pòznôl najëch pisarzów, żebë òprzestelë bëc anonymòwi abò znôny leno „swòjim”. Nie jidze ó to, żebë z nich robic celebritów, blós ó to, cobë celebrowac najã lëteraturã.

Krótkò rzec: to, co jô przeżil, widzôl ë czul na òpisôny ùroczëstoscë, dalo mie widzec, że Kaszëbskô Lëterackô Nôdgroda je wôżnô sama w sobie, le jesz mòcniészim pòdskôcenim do pisaniô pò kaszëbskù stanie sã òna dopiérze, czej mdze mòderno òpakòwônô, jak na Pòmòrskô Lëterackô Nôdgroda, a nié kòl ti drëdżi ùpchônô përznã w nórt.

Felietón, Wszëtczi artikle

Adóm Hébel: Cél, abò nieszczescé

Dodaj komentarz

Nasze czasë to je cząd radzeniô so z biédą, niesprawiedlëwòscą, samòtnoscą, agresją, nawetka rodą, chtërna nie je taką stolëmną mòcą naprocëm môłégò człowieka jak jesz niedôwno. Nie je to dzywné, że w czasach, czej më so ùradzëlë wnet z wszëtczim, më mómë taczi wiôldżi problém ze samim sobą?

Wedle wszelejaczich piramidów szczescô i jinëch wzorów na to, cobë bëc w żëcym rôd, më mómë zrealizowóné wszëtkò, co je nót. Fizjologiczné brëkòwnotë zjisconé. Materialné to ju nie je tôkel. Ten, co cwierdzy, że më mùszimë z biédą biôtkòwac, niech rzecze, czemù dzysô nôczãstszą chòroscą strzód nôbiédniészich je patologicznô nadwôga? Nôgòrzi radzący so lëdze dostôwają pòmòc wikszą jak na samò wegetowanié. Blëskòsc drëdżich lëdzy je załatwionô – dzãka algòritmóm jinternet sóm nama wëszukô lëdzy, co mają szlachùjącé zajinteresowania, pòzdrzatk i wëzdrzą tak jak më bë chcelë. Kùlturalnëch bédënków je tak wiele, że jich ùtwórcowie mùszą biôtkòwac ò òdbiércã, chtëren i tak nick nie płacy za przistãp do realizacje tëch pòtrzebów. Kùreszce dëchòwé sprawë mòżemë rozrzeszëc tak letkò jak letkò sã wëcygô rãkã za wôrama w supermarkece. Teòreticzno më jesmë na szpëcu szczescégò, w raju na zemi. Tedë skądka na swiece samòbójstwa, samòtnosc, depresjô, frustracjô, alienacjô, za czimż to tëli lëdzy szukô i ni mòże nalezc? Czemù człowiek, co mô wszëtkò, czëje, że jegò żëcé nie wëzdrzi tak jak bë miało?

Òdpòwiesc je prostô. Më ni mómë w żëcym célu. Wez so wëòbrazë, że grajesz w kòmpùtrową grã, w jaczi twòja pòstacjô zbiérô do ekwipùnkù barń, amùletë ëtd. Czemù të jes rôd, że òne zbòkadniwają zbiér zachów? Bò òne sã przëdadzą. A do cze? Do zabicô kògòs, wlézeniô dzes, òdkrëcô nowégò dzéla swiata. A czemù to cebie je pòtrzébné? Żebë dobëc. Nicht bë ni miôł ùcechë ze zbiéraniô rzeczów jakbë to nie pòmôgało w jaczis sprawie. Tak samò, czej gromadzenié dobrów (nié le materialnëch ale téż np. zdrowòtnëch – biôtkòwaniô ò pasowną figùrã, masã, ëtd.) nie prowadzy do jaczégòs célu, tej nie dôwô nama ti ùcechë, jaką dôwô trzaskanié levelów w grze.

To je banalné, le jak sã głãbi temù przëzdrzec, tej to mòże dac czekawé wniosczi. Cél to nie kònieczno je dobëcé szpëcu w Himajalach czë dostanié pùcharu w jaczims spòrce. Nierôz ten cél to nie je jedno wëdarzenié pòprzédzoné czãżką robòtą, le barżi stón – np. zarôbianié kònkretny wielënë pieńdzy abò mieszkanié w placu, jaczi sã lubi. To równak mùszi bëc cos wicy, cos co nigdë nie mdze do kùńca zrealizowóné. Dobëcé szpëcu i szukanié za wëższim, dokłôdanié do kòlekcje pòsobnëch pùcharów, ùpiãksziwanié ju piãknégò ògrodu. Jinaczi gôdającë – człowiek zjiscony to taczi, co mô stałi cél i nie schôdô ze swòji drodżi do niegò. Jak je na drodze do célu, tej znaczi, że nie je pòbłądzony, je na tim placu, dze mô prawie bëc. A jak je na tim placu, dze mô bëc, tej cerpienié, tôkle, złi lëdze nie są straszny i nie bùdëją w człowiekù pòczëcô bëcô w lëchim placu. Òn je w dobrim placu, bò je w drodze do célu, a biôtka z przeszkòdama mô cwëk, bò tim cwëkã je cél. Ni ma sztótu w jaczim ta drãgòsc rodzy pitanié: docz jô to wszëtkò robiã? Bò òn wié, czemù. W swiece zwierzãtów je jistno – wôłk sã nie pitô, czemù jidze z przódkù, z tëłu, czë na westrzódkù gromadë – òn znaje swój plac zanôléżny òd wiekù, płcë i mòcë. Mrówka sã nie pitô, czemù òna je prawie tu i robi prawie to. To nie je zôchãcba do pòddôwaniô sã swòjim ògreńczenióm – procëmno! Jidze ò taczé pòczerowanié swòjim żëcym, żebë òd zôczątkù do kùńca wiedzec – czemù. Wiedzec, że sã je na swòjim placu.

Jeżlë më mómë wszëtkò – materialné dobra, żëcznëch lëdzy, sprawiedlëwòsc w spòlëznie, mòżlëwòtã rozwiju kùlturë i dëchòwòscë, tej jedurné, czegò nama je nót, to cél w żëcym. To sã wëdôwô bëc baro prosté, taczé pòcygniãcé za klëczkã dwiérzów do szczescô, doch jo? Tak nie je. Przédny przekôz najëch czasów głosy “wez robi to co chcesz, czedë chcesz, jak chcesz, z kògùm chcesz”. Jô tuwò nie chcã meditowac, czë ten przekôz zrodzył sã spòntaniczno, czë stoji za tim jakôs wiôlgô propagańdowô mòc – fakt je taczi, że ten przekôz jistnieje. Jaczé są jegò kònsekwencje? Taczé, że lëdze z nëch prawów kòrzëstają. Mògą bëc kim chcą i to je dlô nich normalné. Z niczim równak sã mòcno nie ùtożsamiwają, bò wszëtkò je wzglãdné, w kòżdim sztërkù mògą zmienic swòje nastawienié, jak znudzony król mòże kôzac mieniac błazna w balowi zalë. To równak prowadzy do swiądë, że człowiek nie je pòtrzébny. Jak nigdze nie darwô nôleżec, nick nie darwô robic, òn leno mòże, nié – mùszi… tej to znaczi, że gò nigdze nie brëkùją. Że czejbë gò nie bëło, tej za wiele sã nie zmieni.

To, jak chùtkò ten smùtny beszit wbije sã w sërce człowieka, zanôlégô m. jin. òd jegò jinteligencje (w tim przëtrôfkù błogòsławiony ti, co ji ni mają, bò òni sã dali ceszëc bądą), strzodowiszcza, pòzdrzatkù na żëcé i jinëch. Të nie jes pòtrzébny/-ô. Të ni mùszisz realizowac swòji rolë chłopa i òjca, białczi i matczi, nôleżnika spòlëznë w produkcyjnym wiekù, sztudérë, robòtnika, parafiana – wszëtkò mòżesz miec, czej chcesz i wëwalëc, czej cë co jinégò zajinteresëje. Nicht cebie nie brëkùje w niżódny z tëch rolów. Na zôczątkù to je baro òptimistné, le pózni człowiek sã czëje jak knôp co zlôzł z bòjiszcza na pôłnié, a kómple nawet tegò nie zmerkelë.

Za wiele më dzysô mómë lëdzy, co bez célu żëją. Wstôjanié do robòtë je czãżczé, nôczãższé je wstôjanié do robòtë, co do chtërny të nie wiész, docz tam jidzesz. Më sã dzysô tak òddalëlë òd nôtërnëch robòtów przë produkcje tegò, co je pòtrzébné do żëcô, że wëpłata sã wëdôwô bëc rekòmpensatą za felënk cwëkù dlô kòrpòszurów, chtërny wiedzą, że jakbë na swòjëch laptopach miast robic to, to w LoLa grelë, tej to bë nie przesënãło niżódnëch słupków w bilansach firmë. Prawie, kòmpùtrowé grë! Na krótczi czas òne są w sztãdze zaspòkòjic pòtrzebã célu. Tam doch jidze ò cos kònkretnégò i mùsk sã dôwô òcëganic nôdgrodą. Nôlepszi mòrdôrz mòtiwacje. Mùsk òdhôcził, że cos dobéł, bò sã wëższi level naknypsôł. Terô fajrańt, mòżemë òdpòcząc. Wëbùdzenié z tegò stanu je czãżczé, bò sã òkazywô, że w żëcym nie je tak ejnfach jak w grze.

W żëcym mùszi bëc cél. Człowiek mùszi wiedzec, że jegò robòta òstawi swiat përzinkã lepszim. Tedë dopiérze mùsk przestónie sã mãczëc. To znaczi nie przestónie wëmagac realizacje celów, ale dô do zrozmieniô, że më jesmë na tim placu, dze mómë bëc, ni mómë zabłądzoné.

W tim kònteksce chcemë sã przëzdrzec jak më czerëjemë kòmùnikatë do lëdzy, jaczich më chcemë przëcygnąc do nôrodny sprawë. Nie je to tak, że më do sztudérowaniô wôżnëch z ti perspektiwë czerënków, pisaniô dokazów, dzejaniô w jinternece, twòrzeniô, kùreszce gôdaniô w najim jãzëkù rôczimë przez òbietnicã dobri zabawë? Jô wiém, że to sã wëdôwô bëc skùteczniészé, jak wzéwanié do czãżczi robòtë, jô wiém, że më ni mòżemë òd zôczątkù òdstrasziwac, jô wiém, że kòżdi z naju lubi dobrą zabawã. To je równak wôrt pòmëslëc, czë czasã to, za czim młodi lëdze szukają, to nie je mòżlëwòta służbë i ùprôwianiô swiata? Ni ma co sã òszëkiwac – më nie jesmë niżódną kònkùrencją dlô parków rozriwczi, masowëch rozegracjów, czë lolkòńteńtu całégò jinternetu. To nie znaczi, że më ni mómë w tim rëmie biôtkòwac – to je baro wôżné, cobë tam bëc. Mùszimë równak pamiãtac, że jak ju dobądzemë czile sekùńdów ùwôdżi młodégò człowieka, tej niglë mù przińdze do głowë naju wëknypsac ze swòjégò żëcô, òn mùszi ùzdrzec kòl naju cos, co sã swiécy barżi jak nôlepszé zabiéracze czasu. Mùszi ùzdrzec, że je pòtrzébny. Mëszlisz të, że w czasach, czej mù pòwiôdają, że to je wszëtkò równo, czë òn tu je czë nié, to nie trafi do jegò sërca?

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

O badaniu żywotności językowej na Kaszubach: odpowiedź na artykuł „Magazynu Kaszubskiego”

Dodaj komentarz

22 sierpnia na łamach internetowego pisma Magazyn Kaszuby ukazał się artykuł redaktora naczelnego tego pisma, pana Tomasza Słomczyńskiego, dotyczący ankiety przeprowadzanej w ramach projektu badawczego na temat żywotności językowej realizowanego przez nasz zespół.

Jesteśmy otwarci na krytyczne uwagi dotyczące prowadzonych przez nas badań, niemniej chcielibyśmy sprostować kilka nieścisłości i odnieść się do nieuzasadnionych zarzutów pojawiających się w artykule pana Słomczyńskiego.

Główna teza artykułu pana Słomczyńskiego sprowadza się do stwierdzenia, że przeprowadzone przez nas badanie ma na celu wykazanie dyskryminacji Kaszubów. Sposobem na to ma być rzekomo wadliwy blok pytań dotyczący postrzeganego statusu społeczno-ekonomicznego Kaszubów (pytania o wpływ na ekonomię, o pozycję, szacunek, znane osoby, etc.). Pytanie, do którego odnosi się pan Słomczyński, jest elementem skali żywotności etnojęzykowej, które jest polską adaptacją narzędzia stosowanego w badaniach grup imigranckich i mniejszościowych na świecie od lat 70. ubiegłego stulecia. Nasz kwestionariusz jest wynikiem wielu miesięcy pracy interdyscyplinarnego zespołu nad stworzeniem narzędzia wykorzystującego najbardziej diagnostyczne i rzetelnie zweryfikowane skale żywotności etnojęzykowej wypracowane przez badaczy z całego świata oraz wyniki badań z ostatnich lat nad rozmaitymi mniejszościami językowymi. Wersje naszego autorskiego narzędzia zostały dostosowane do sytuacji różnych grup zamieszkujących terytorium naszego kraju i bazują na wieloletnich badaniach prowadzonych przez członków naszego zespołu oraz naszych współpracowników w Polsce i za granicą.

Celem zadawania tego typu pytań nie jest „wykazanie dyskryminacji” ani wyimaginowanego scenariusza “kaszubskiej junty wojskowej”, co zarzuca nam pan Słomczyński w artykule – lecz zrozumienie związków postrzeganego statusu własnej grupy z chęcią używania rodzimego języka i z siłą identyfikacji z grupą mniejszościową. Ankieta ta jest częścią dużego porównawczego badania kilku zamieszkujących Polskę mniejszości (poza Kaszubami badamy również Łemków, Ukraińców i Wilamowian; badanie prowadzone jest też w Meksyku i Salwadorze na grupach rdzennych). Dzięki zadaniu pytań o postrzegany status własnej grupy mniejszościowej na tle grupy dominującej (Polaków) będziemy w stanie wyjaśnić ewentualne różnice w żywotności językowej badanych grup mniejszościowych. Zdajemy sobie sprawę, że społeczność Kaszubów obejmuje zarówno osoby łączące tożsamość kaszubską z silną identyfikacją z narodem polskim, jak i osoby, które określają swoją narodowość jako kaszubską, jednak to pytanie dotyczy czego innego. Jego przedmiotem są subiektywne odczucia relatywnej pozycji własnej grupy (osoby pochodzenia kaszubskiego) względem pozycji i wpływu na życie w Polsce osób niebędących Kaszubami lub niewywodzących się z tej grupy. Jako że to klasyczne już w metodologii badań nad tożsamością i żywotnością etnojęzykową pytanie dotyczy grup mniejszościowych, stąd siłą rzeczy ich liczebność jest zawsze mniejsza niż liczebność członków grupy dominującej w danym państwie. Nie o liczebność tu bowiem chodzi, lecz o subiektywną ocenę statusu i siły reprezentacji własnej grupy w kontekście państwa, na terytorium którego ona żyje. Chcemy również jasno podkreślić, że kwestionariusz umożliwia (poprzez opcję wielokrotnego wyboru) określenie złożonych i wzajemnie niewykluczających się identyfikacji, w tym zarówno przynależności do społeczności kaszubskiej, jak i szerzej – polskiej. Choć badanie jest przede wszystkim skierowane do użytkowników języka kaszubskiego, pozwala na pominięcie pytań, które nie odnoszą się do osoby nieznającej języka, która zdecydowała się je wypełnić.

Podsumowując: pytanie omawiane przez pana Słomczyńskiego nie jest w żadnym stopniu wskaźnikiem dyskryminacji. Owszem, w naszym badaniu pojawiają się konkretne pytania dotyczące doświadczeń dyskryminacji – pytamy jednak o te doświadczenia bezpośrednio  chcąc poznać skalę zjawiska. Skoro wiemy o tego typu doświadczeniach wśród Kaszubów, to dzięki przeprowadzeniu badania będziemy mogli zweryfikować, jak częste są te doświadczenia i czy prowadzą one do chęci ukrywania tożsamości, do rzadszego posługiwania się własnym językiem czy też w końcu do gorszego funkcjonowania psychicznego. Sam fakt istnienia różnych form dyskryminacji na tle językowym i etnicznym na Kaszubach w przeszłości i obecnie nie podlega bowiem w naszej ocenie żadnej dyskusji – odsyłamy do wypowiedzi samych Kaszubów (te pojawiły się również w dyskusji na FB z udziałem autora artykułu), do rozmaitych głosów (https://pismiono.com/za-kilka-lat-rak-zwany-kaszubem-bedzie-tylko-wspomnieniem-i-inne-skandaliczne-slowa-polki-z-rozewia/; http://magazynkaszuby.pl/2016/11/odswiezyc-kaszubszczyzne-wywiad-eugeniuszem-pryczkowskim/) i opracowań naukowych (np. http://naszekaszuby.pl/modules/artykuly/article.php?articleid=149) oraz do ekspertyzy nt. wypełniania przez Polskę podpisanej przez nią Karty Języków Regionalnych lub Mniejszościowych autorstwa dr hab. Tomasza Wicherkiewicza, jednego z czołowych ekspertów z zakresu polityki językowej, która wskazuje na poważne uchybienia i braki w zakresie realizacji zobowiązań, w tym względem języka kaszubskiego (wyciąg z raportu w załączeniu). Jednym z działań w okresie powojennym wymierzonych w użytkowników języka kaszubskiego było na przykład umieszczanie dzieci kaszubskich nieznających polskiego w szkołach specjalnych. Wiele z tych osób żyje do dziś, a doświadczenia dzieciństwa i młodości naznaczyły ich na całe życie. Część Kaszubów porzuciła język będący źródłem bólu i upokorzenia i zdecydowała się nie przekazać go własnym dzieciom, aby oszczędzić im podobnych doświadczeń. Przez doświadczenia dyskryminacji językowej przeszli w przeszłości lub przechodzą Łemkowie, Wilamowianie, Ukraińcy, Mazurzy i niezliczone grupy rdzenne na całym świecie. Częstość tych doświadczeń i ich następstwa nie są jednak znane i ta niewielka część naszego badania pomoże zrozumieć nie tylko skalę tego zjawiska, lecz również jego konsekwencje.

Wracając do samego badania, pragniemy zatem sprostować tezy Pana Redaktora i wskazać, że słowo „dyskryminacja” pojawia się w naszym rozległym badaniu jedynie dwa razy: w odniesieniu do subiektywnych odczuć użytkowników języka i ich osobistych doświadczeń oraz w odniesieniu do ich wyobrażeń i odczuć na temat sytuacji, z jakimi mogłyby spotkać się ich dzieci. W całym badaniu pytamy bowiem głównie o subiektywne odczucia i opinie dotyczące używania i postrzegania języka oraz grupy, w tym, jak już wspomnieliśmy, jej pozycji w państwie polskim.

Pan Słomczyński pisze, że nie ma pewności, czy “oczywiste błędy metodologiczne były niezamierzone (…) czy też specjalnie je popełniono. Wówczas w zasadzie przestałoby to mnie uprawniać do nazywania ich błędami. Wówczas mielibyśmy do czynienia z manipulacją.” Przypisywanie nam intencji manipulacyjnych uważamy za głęboko nieuzasadnione. Ilościowe badania społeczne, które prowadzimy, koncentrują się na związkach między zmiennymi, a nie na ich bezwzględnym poziomie. Wynikiem badań nie ma być opisanie poziomu poczucia wpływu Kaszubów na życie społeczne, jak twierdzi Pan Słomczyński, ale powiązanie postrzeganego statusu różnych grup mniejszościowych z ich dobrostanem i funkcjonowaniem społecznym. Stanowczo odradzamy zgadywanie hipotez badawczych na podstawie samego narzędzia badawczego, bez znajomości metodologii i metody analiz, tak jak to zrobił pan Słomczyński.

Mamy głęboką nadzieję, że badania oraz merytoryczna dyskusja nad postawionymi problemami przyczynią się do lepszego uświadomienia, tak na Kaszubach, jak i w skali naszego kraju, problemów, z jakimi borykają się użytkownicy języków mniejszościowych i regionalnych. Uważamy, że należy postawić pytania o negatywny wpływ rozmaitych form dyskryminacji na funkcjonowanie społeczne i ekonomiczne oraz dobrostan i zdrowie członków mniejszości, a zarazem na szansę przetrwania ich języków. Lepsze zrozumienie i zdiagnozowanie tych kwestii to zarazem szansa na rozwój wielokulturowego i otwartego społeczeństwa obywatelskiego.

Z poważaniem,

dr hab. Justyna Olko (Wydział “Artes Liberales”, Uniwersytet Warszawski)
dr hab. Michał Bilewicz (Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski)
dr Karolina Hansen (Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski)
lic. Olga Kuzawińska (Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski)
mgr Joanna Maryniak  (Wydział “Artes Liberales”, Uniwersytet Warszawski)
mgr Marta Witkowska (Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski)
lic. Michał Wypych (Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski)

Załacznik 1

Wyciąg z Opinii dr hab. Tomasza Wicherkiewicza nt. Raportu Komitetu Ekspertów Rady Europy ds. Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych z początkowego cyklu monitorowania realizacji postanowień Karty w Polsce oraz zaleceń Komitetu Ekspertów w sprawie stosowania Karty przez Polskę z 7 grudnia 2011 r.

Dnia 7 grudnia 2011 Komitet Ekspertów (zwany dalej Komitetem) Rady Europy ds. Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych(zwanej dalej Kartą) opublikował w 3 wersjach językowych (angielskiej, francuskiej i polskiej) na portalu http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/Report/default_en.asp#Poland Raport Komitetu z realizacji postanowień Karty w Polsceoraz Zalecenie Komitetu Ministrów w sprawie realizacji postanowień Karty przez Polskę, do których załącznik stanowią również Uwagi władz polskich do Raportu Komitetu (z dn. 5 maja 2011 r). Raportu dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień Karty i z pozycji obserwatora, eksperta i konsultanta procesu przygotowywania, upowszechniania i wdrażania oraz monitorowania Karty przez Radę Europy w trakcie procesów przygotowawczych i ratyfikacyjnych w kilkunastu państwach członkowskich. […]

Raport Komitetu [dla Sekretarza Generalnego Rady Europy] potwierdził literalnie wszystkie zastrzeżenia i uwagi krytyczne wymienione w mojej opinii, a niestety nawet krytyczniej jeszcze odniósł się do zakresu spełnienia przez Polskę znakomitej części zobowiązań wynikających z ratyfikacji Karty. […] Zestawienie procentowe zobowiązań spełnionych w opinii Komitetu w odniesieniu do poszczególnych JRM pokazuje, iż za spełnione (całkowicie lub częściowo) Komitet uznał mniej niż jedną czwartą punktów […]Karta nie przyczyniła się jak na razie do pogłębienia procesów wspierania pozycji JRM zapoczątkowanych Ustawą, choć w zamierzeniu jej autorów i Rady Europy stać się winna była katalizatorem nowatorskich, dynamicznych przemian, czyniących z Państw-stron patronów wielojęzyczności i aktywnych protektorów zagrożonych języków mniejszościowych i regionalnych. […] W mojej opinii, najważniejszym z punktu widzenia zarówno możliwości kształtowania, jak i celowości i sensowności strategii polskiej polityki językowej i mniejszościowej jest wezwanie Komitetu do władz polskich o „wspieranie w społeczeństwie polskim wiedzy i tolerancji wobec JRM, a także kultur (sic!), które języki te reprezentują”.

Postulat ten – o charakterze zdecydowanie imperatywnym – kategorycznie wskazuje na brak (a zatem na konieczność powstania i wprowadzenia w życie) jakiegokolwiek programu na szerszą skalę propagującego w społeczeństwie polskim idee wielokulturowości, zalety wielojęzyczności oraz znajomość kultur i języków autochtonicznych mniejszości. Wskazuje na to i później wtrącone zalecenie: konieczna jest większa wiedza na temat zalet nauki języków RM, a także korzyści płynących z wielojęzyczności.

Biorąc zatem pod uwagę owe 38 zobowiązań Karty – wymienionych w złożonym przez Polskę Dokumencie ratyfikacyjnym, które wbrew duchowi, metodzie i tradycji Karty przyjęte zostały bezrefleksyjnie i bez należytych ekspertyz w równym zestawie i wymiarze dla wszystkich języków mniejszościowych lub regionalnych w Polsce, oraz zestawiając orzeczenia Komitetu Ekspertów można je podsumować następująco:


język

zobowiązania spełnione

zobowiązania częściowo spełnione

spełnione zobowiązania

procentowo

litewski

9

3

28 %

ukraiński

8

3

25 %

białoruski

8

2

24 %

niemiecki

6

3

21 %

kaszubski

5

3

17 %

rosyjski

6

1

17 %

łemkowski

4

2

13,5 %

czeski

4

1

12 %

słowacki

4

1

12 %

ormiański

4

–

10,5 %

romski

3

1

9 %

karaimski

2

1

7 %

jidysz

1

1

5 %

tatarski

1

1

5 %

średnio

15, 5 %

[…] Zmiany w polskim systemie prawnym i faktycznej polityce mniejszościowej/językowej sugerowane przez Komitet Ekspertów w omawianym raporcie dotyczą w zasadzie następujących kwestii:

* uzgodnienia i wprowadzenia w życie strategii upowszechniania i promowania wieloetniczności i multikulturowości w społeczeństwie polskim, zwłaszcza poprzez media i system oświaty;
* obniżenia 20-procentowego progu umożliwiającego ustanowienie oraz rozszerzenie uprawnień wynikających z obecności i stosowania języków RM jako języków pomocniczych na obszarach zamieszkałych przez terytorialne społeczności JRM;
* ustalenia możliwości, ram legislacyjnych i strategii (ogólnej i szczegółowych) wprowadzania przez władze administracyjne i oświatowe rozwiniętych, nowoczesnych i rzeczywiście umożliwiających ich rozwój form i metod nauczania nie tylko JRM ale i w JRM na wszystkich stopniach edukacyjnych, przynajmniej w stosunku do języków białoruskiego, kaszubskiego, litewskiego, łemkowskiego, niemieckiego i ukraińskiego;
* ustalenia możliwości, ram legislacyjnych i strategii (ogólnej i szczegółowych) wprowadzania przez władze administracyjne i oświatowe rozwiniętych, nowoczesnych i rzeczywiście umożliwiających ich rozwój form i metod nauczania na wszystkich stopniach edukacyjnych, w stosunku do wszystkich pozostałych JRM w Polsce;
* uruchomienia mechanizmów regularnego dostarczania podręczników do nauczania JRM i w JRM, oraz regularnej bazy szkoleniowej dla nauczycieli tych języków oraz przedmiotów nauczanych w tych językach;
* przygotowania i uruchomienia kampanii promującej nauczanie JRM i w JRM;
* przygotowania i uruchomienia kompleksowego programu działań na rzecz poprawy oferty programowej JRM w mass-mediach, zwłaszcza w (publicznych) radiu i telewizji;
* kompleksowego podejścia do zagadnień utrzymania, promocji, wspierania i rozwoju wszystkich kultur reprezentowanych przez JRM w Polsce.

Felietón, Jãzëk, Wszëtczi artikle

Po co uczymy kaszubskiego? Po godną śmierć dla języka?

1 komentarz

Jaki cel przyświeca nauczaniu kaszubskiego w szkole?

Największe wyzwanie naszych czasów wydaje się oczywiste: wyjść na przeciw problemowi przerwanego przekazu międzypokoleniowego, przywrócić język kaszubski jako język społeczności i jako język rodzinny. Co oznacza, że język nauczania musi być bliski językowi mówionemu z uwzględnieniem dialektalnej różnorodności Kaszub. Co z kolei oznacza, że nauczanie żargonu literackiego jako języka obcego nie jest odpowiedzią na współczesne problemy kaszubszczyzny, a może przynieść efekt odwrotny do zamierzonego.

Jakiego języka uczyć?

Należy uczyć takiej kaszubszczyzny, którą uczeń wyniesie ze szkoły i będzie mógł bez problemu porozumiewać się nią w domu i okolicy, z rodzicami, dziadkami, sąsiadami. A więc musi to być kaszubszczyzna naturalna, bliska językowi mówionemu, opracowywana przede wszystkim na podstawie znajomości kaszubszczyzny z terenów, na których się naucza, prac terenowych oraz leksykograficznych (słownik B. Sychty, słownik F. Hinzego / F. Lorentza, Atlas Językowy Kaszubszczyzny…, zbiory tekstów z prac Sychty, Nitscha, Bronischa, Lorentza). Co oznacza, że nauczanie żargonu, w którym powszechny na całym obszarze frisztëk zamienia się na wymyślony renik albo pòkrzésnik, w którym każe się kôrbic (czyli w języku mówionym „pleść, zmyślać, opowiadać bzdury”) zamiast pòwiadac, gadac, w którym się ùdokazniwô i podaje przëmiarë, a nie dokazëje lub dowòdzy i podaje przikładë – tak jak się mówi w języku naturalnym, gdzie się wëwidniô a nie tłómaczi, gdzie czyta się wiérztczi, a nie wierszczi itd. itd., staje się obcym żargonem, który nie funkcjonuje nigdzie poza klasą, nie pozwala uczniowi komunikować się z własną rodziną, a wręcz utrudnia ten dialog i zniechęca doń, daje fałszywe wyobrażenie o języku, a częstokroć słusznie budzi politowanie wśród osób, którzy kaszubski świetnie znają z domu. Czy autorzy dzisiejszych podręczników szkolnych kiedykolwiek usiedli z własnymi dziadkami czy rodzicami i przeczytali im swoje prace, poprosili o komentarz?

„Wëwidnij na spòdlim wiérztë”, dostaje polecenie uczeń w jednym z podręczników dla liceum, czyli słowo w słowo przetłumaczone polskie „wyjaśnij na podstawie wiersza”, chociaż jedyne w tym poleceniu słowo znane kaszubskiemu językowi mówionemu to „na”. Mogłoby być np. „Przeczëtôj wierszã ë wëtłomacz(ë)”, a tak uczeń zapełnia sobie głowę słowami i zwrotami, których nie użyje w domu, bo nie zostanie zrozumiany, a native speakerzy w jego otoczeniu nie pomogą mu z roszyfrowaniem książki. Co najwyżej się przekonają, że ich bliski uczy się dziwnej, niekompatybilnej odmiany języka. „Na spòdlim mònografii ùdokaznij” – tu nawet czasownik został zbudowany na polską modłę: ù-do-kaznij, czyli u-do-wodnij, a mogłoby być naturalniej, np. „Przeczëtôj mònografią ë dokaż(ë)/dowiédz(ë)”. „Ùłożë pòzwë miesąców pòsobicą i zapiszë je w zesziwkù”, czytamy w pewnym podręczniku dla gimnazjum. Szansa, że ktokolwiek z otoczenia ucznia wie, czym jest neologizm „zesziwk” jest bliska zeru, za to co starsi Kaszubi mogą dobrze pamiętać, czym jest notowany w słowniku B. Sychty „heft”, czyli zeszyt. Natywni użytkownicy języka mogą za to znać słowo „pòzwa” i rozumieć je jako „przydomek”, bo w języku kaszubskim, tak jak w angielskim czy niemieckim, zarówno człowiek jak i rzecz mogą mieć „miono”, „name”, „Name”, chociaż w polszczyźnie ludzie mają „imiona”, a rzeczy „nazwy”. Dalej czytamy „Ùczniowie sobie nawzôs zadôwają pitania”, a szansa, że bliscy tych uczniów zrozumieją, o co chodzi, kiedy przyjdą do domu i użyją neologizmu „nawzôs” wciąż oscyluje blisko zera. A wystarczyło napisać naturalniej, np. „Ùczniowie sã pitają jedny drëdżich”. Na poziomie akademickim ów żargon osiąga kolejne szczyty i zaczyna orbitować wokół planety Ziemi: „nót dac je merk”, czyli w języku mówionym „je trzeba dac óbacht, bôczenié, òpasowac”. „Dlô òdzdrzadleniô wëmòwë ùsadzony òstôł”, czyli „Dlô òddaniô wimòwë je stwòrzony”. „Z pòzdrzatkù na môl artikùlacji”, piękna kalka polskiego „ze względu na”, czyli „wedle môla/placu artikùlacji”. Tę zagadkową odmianę można by analizować godzinami, ale nie to jest celem tego wywodu.

Odnoszę wrażenie, że niektórzy autorzy dzisiejszych tekstów kaszubskich tkwią mentalnie w pierwszej połowie XX wieku, kiedy kompleksowa praca leksykograficzna wciąż nie była wykonana, a swoistą idée fixe było udowodnienie niewątpliwej odrębności językowej kaszubszczyzny przez dotwarzanie setek często słabo przemyślanych neologizmów bez gruntownej znajomości rdzennej kaszubskiej leksyki. W efekcie czasem otrzymujemy teksty, które wyglądają jak napisane po polsku, z polską składnią, rekcjami i polskim myśleniem o języku – a potem „kaszubione” przez podmienianie słów jeden do jednego ze „Słownikiem polsko-kaszubskim” w ręku. Zupełnie jakby ignorując, że w XX wieku powstały olbrzymie prace leksykograficzne, których część każdy może pobrać na komputer kilkoma kliknięciami myszki.

Uczeń, o ile nie zna dobrze języka kaszubskiego z domu, nie dostaje żadnych narzędzi, by móc stwierdzić, które słowa i zwroty należą do jakiego rejestru, innymi słowy – którymi porozumie się ze swoim otoczeniem, a które spotka jedynie na stronach pewnego typu książek. Nieświadome używanie słów, które nie mogą być zrozumiane, prowadzą nie tylko do problemów komunikacyjnych, ale też do frustracji i zniechęcenia, a także narażają na śmieszność w oczach otoczenia nie tylko ucznia, ale i nauczyciela, a z tym cały wysiłek środowiska włożony w popularyzację i naukę języka kaszubskiego.

Uczenie takiego żargonu w sytuacji, kiedy coraz więcej uczniów przychodzi do szkoły, nie znając kaszubskiego języka mówionego (i ten trend będzie się z każdym rokiem nasilał), jest gwoździem do trumny dla kaszubszczyzny.

W jakich szkołach uczyć?

Nie chodzi tu jednak tylko o jakość, ale też ilość. Trzy godziny kaszubskiego w tygodniu jako języka obcego są niewątpliwie dużym osiągnięciem środowiska, ale nie zapewnią językowi przetrwania. Wyuczenie ucznia do poziomu A1-B2 nie zastąpi daru, którym jest język natywny. Polski jako pierwszy język młodych Kaszubów, mowa którą uczeń będzie się posługiwał z większą lekkością niż wyuczony na B1-B2 kaszubski, wciąż będzie wypierał kaszubszczyznę, zwłaszcza będąc dominującym językiem szkoły, mediów, komunikatorów, internetu, popkultury, muzyki i – niestety coraz częściej – otoczenia.

Model nauczania języka kaszubskiego jako obcego w szkołach polskojęzycznych miał szansę spełnić swoją rolę pół wieku temu, kiedy większość Kaszubów znała swój język z domu i przychodziłaby na zajęcia jedynie z czytania, pisania i literatury. W obecnej sytuacji ten model pozwala jedynie umrzeć językowi z godnością, dając poczucie, że były próby.

Taki model musi być zatem modelem przejściowym, początkiem drogi. Jedynie aktywizowanie rodziców i otoczenia do czynnego używania języka oraz model imersyjnych szkół kaszubskojęzycznych bądź dwujęzycznych kaszubsko-polskich może zatrzymać proces wymierania języka kaszubskiego jako języka społeczności. Kaszubi mają prawo do takich szkół, taki model działa w wielu miejscach na świecie: Szkocji, Walii, Kraju Basków, Fryzji, ale również w Polsce – szkoły ze swoim językiem wykładowym mają np. mniejszości białoruska i litewska.

Szlaki przecierają nam już teraz dwie prywatne kaszubskie szkoły imersyjne: „Naja szkòła” w Wejherowie i „Deja CSB” w Redzie zakładane przez członków Kaszëbsczi Jednotë. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie już dobrych parę lat temu wydało kaszubskojęzyczny podręcznik do chemii, przewidując zatem chyba potrzebę nauczania w rodzimym języku innych przedmiotów. Kaszubskie środowiska, choć niewielkie, przy odpowiedniej mobilizacji oraz pomocy samorządów i państwa, potrafiłyby z całą pewnością wydać po 20 nauczycieli historii, fizyki, wiedzy o społeczeństwie itd. Wystarczająco, aby na początek chociaż miasta powiatowe posiadały kaszubskojęzyczne bądź dwujęzyczne szkoły podstawowe i licea. Aby przyciągnąć uczniów, musiałyby być to jednak szkoły konkurencyjne, przewyższające poziomem szkoły polskojęzyczne. Być może sytuacja wymaga, by niezwłocznie się przygotować do wprowadzenia tego rozwiązania na szerszą skalę?

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Duchowa martwota Kaszubów

Dodaj komentarz

Mało kto potrafił pisać tak gorzko o Kaszubach jak ci, którzy sami w kaszubszczyźnie widzieli wartość najwyższą i idei odrodzenia Kaszub poświęcili swoje życie. A jednak ta kwestia „martwoty duchowej” Kaszubów, tej niewzruszonej obojętności na wymieranie rodzimej kultury i własnego języka, jest bodaj jednym z najważniejszych motywów kaszubskiej literatury. Są wszakże trzë wukôzcji: Strach, Trúd i Njevôrto, które nie pozwalają Remùsovi przenjesc królevjónkã bez wodã w epopeji Aleksandra Majkowskiego; są wreszcie szaré paje Smãtka, które smùczõ pò glovach bohaterów Jana Drzeżdżona („Twarz Smętka”). Autorzy „Zrzeszë Kaszëbskji” w swojej dosadności nie oszczędzili Kaszubów w artykule z 1934 r., który tu przypominamy, lecz jak sami deklarowali: Piorunami i ogniem należy przemawiać do śpiących i sennych duchów. A przypominając, sami zastanawiamy się, na ile ów osąd sprzed 84 lat pozostał aktualny i czy był nim wtedy?

O dwóch pierwszych tablicach fałszywych wartości

Niema narodu pod słońcem, któryby odznaczał się taką martwotą ducha, jak Kaszubi w ostatnich stuleciach. Stanęli już od dawna na prostej drodze, wiodącej ku zapomnieniu, ku zagładzie, odkąd zamarła na ustach ludu pieśń dziejowa. Bez znajomości swej historji i bez pieśni ojczystej, wlewającej w serca ludu coraz to nowe żary miłości swojszczyzny, żywiącej w nich dumę narodową i zapalającej w nich ustawicznie nowe nadzieje — ginie wszelki naród bezpowrotnie. Kaszubi ostali się jednak do dziś dnia mimo nieznajomości swoich dziejów ojczystych i bez pieśni takiej, ale to sprawiła jedynie martwota ich ducha, lenistwo duchowe. Byli o wiele za leniwi, aby ich było można całkiem wynarodowić mimo tego, iż przedstawiali pod tym względem pierwszorzędny materjał.

Lenistwo duchowe ratowało Kaszubów od ostatecznej zagłady, a nie ich siła życiowa, albowiem takiej już od XIV wieku do dziś dnia wcale nie wykazują.

Kaszubi nie mają najmniejszego prawa pysznić się tem, że przetrwali nad Bałtykiem, gdyż nie oni, lecz to w nich, czem należy gardzić, było przyczyną, że się ostali jako Kaszubi. Zachowali oni mowę swoją jedynie z tego powodu, że byli za leniwi nauczyć się płynnie po polsku albo po niemiecku; ci bowiem, którzy nauczyli się po niemiecku płynnie, zgermanizowali się prawie wszyscy, a ci, którzy nauczyli się płynnie po polsku, wzgardzili mową swych ojców i spolonizowali się prawie wszyscy. Ci najleniwsi, ci najciemniejsi tylko zachowali kaszubskość — bo nie mogli inaczej, a tem chcieliby się chwalić i pysznić?!
Bracia Kaszubi! Tablica waszej wartości leży oto u nóg waszych połamana. Schlebiając wam, kłamią ci, którzy w was wmawiają, jakoby ta martwota waszego ducha była czemś pochwały godnem. Aczkolwiek była ona przyczyną zachowania przez pewien czas mowy kaszubskiej, to jest ona jednak z gruntu rzeczy wartością fałszywą, jest tylko pewnym hamulcem toczącego się koliska w przepaść. Hamulec ten czują wszyscy ci, którzy pragną to kolisko pchnąć na nowe tory, na tory odrodzenia. Wasz zacofany konserwatyzm, wasz fanatyzm, wasza niecierpliwa „cierpliwość” i wszystkie wasze nędze duchowe, a za niemi idące nędze moralne i materjalne wyrosły przecież tylko na podstawie tej waszej martwoty duchowej. —

Ta wasza imaginowana wartość, ta martwota duchowa — to powolne konanie kaszubskości, a nie jej zachowanie.

Ta fałszywa wartość wasza każe wam jako Kaszubom konać powoli, ale pewnie. Zapatrzeni w tablicę fałszywej wartości giniecie bez jakiegokolwiek honoru, giniecie z hańbą, giniecie jako naród nikczemny. Jeden z wielkich myślicieli polskich (z pochodzenia Pomorzanin) Stanisław Staszic mówi: „Upaść może naród wielki i szlachetny — zginąć tylko nikczemny.” —

Kaszubi! Jesteście ludem silnie rozmnażającym się, ale mimo to zmniejszającym się z rokiem każdym. Jesteście więc bez celu i nie macie siły, aby z innemi narodami zasiadać u stołu dziejów ludzkości. Leżycie wciąż jeszcze na brudnym barłogu waszego jestestwa jako starzec, który się zestarzał, nie zaznawszy wcale młodości, którego lenistwo duchowe stało się przyzwyczajeniem i wreszcie ciężką chorobą, która nie pozwala mu ani się podnieść, ani nawet skonać.

Niema w was żadnego wyższego pragnienia, lecz tylko i tylko ta niemoc bezdenna połączona z małodusznem tchórzostwem — a to nazywacie waszą kaszubską „cierpliwością” i z tego pragniecie być dumni?! Rzucamy wam pod nogi tę waszą „cierpliwość” kaszubską, która w samej rzeczy nie jest niczem innem, jak tylko tchórzostwem i lenistwem. Oto leży połamana u stóp waszych ta druga tablica fałszywej wartości waszej.

Zrzesz Kaszëbskô (5/1934), Kartuzy
red. nacz. Aleksander Labuda

Felietón, Jãzëk, Wszëtczi artikle

Jak pjisac ve klasicznim variance? [Klawiatura do pobrania]

3 komentarze

W odpowiedzi na duże zainteresowanie systemem ortograficznym używanym w publikacjach SKRË, w książce „Môłi princ” czy na produktach firmy „Vejle jo”, oddajemy Szanownym Czytelnikom to krótkie (acz nie wyczerpujące tematu) wprowadzenie do owej pisowni, a przyszłym użytkownikom wygodną klawiaturę do pobrania i zainstalowania na komputerze.

Z czym to się je?

Używana przez nas pisownia jest kontynuacją dla tradycyjnej ortografii kaszubskiej, która rozwijała się od czasów Floriana Ceynowy (Wiléjá Noveho Roku 1843, Kaszebji do Pólochov 1850 itd.), wielokrotnie doskonalona przez niego samego jak i kontynuatorów jego myśli na przestrzeni 150 lat (Aleksander Majkowski, Żëcé i przigodë Remusa: Zvjercadło kaszubskji, 1938; A. Labuda, J. Trepczyk, J. Rompski, F. Grucza i in., Zrzesz Kaszëbskô, 1933-1993; A. Budzisz, J. Patock i in., Bënë ë buten, 1930 etc.), używana jeszcze w pierwszych latach nauczania języka kaszubskiego w szkole podstawowej na Głodnicy (od 1991) i ostatecznie zarzucona na rzecz zmodyfikowanej ortografii polskiej w 1996 r. Pewne formy pośrednie były wykorzystywane m. in. w piśmie Tatczëzna (1990-91) czy w książkach Jana Drzeżdżona (vide Twarz Smętka, 1993).

Jako że uznajemy 150-letni owoc pracy wielu pokoleń pisarzy i językoznawców (ortografię konsultowano ze slawistami wielkiego formatu jak prof. Kazimierz Nitsch, dr Friedrich Lorentz) za dalece lepszy, odpowiedniejszy dla języka kaszubskiego i bardziej profesjonalny od propozycji z 1996 r., postanawiamy wrócić na ścieżkę wytyczoną przez poprzednie pokolenia i nie tyle się cofnąć do dawnego punktu, co rozwinąć tę ideę i iść z nią dalej. Dlatego używana przez nas ortografia nie jest bezkrytycznym odwzorowaniem ortografii klasycznej, lecz jej rozwinięciem – również z zaakceptowaniem korzystnych rozwiązań w pisowni z 1996 r.

Pisownia klasyczna, Bënë ë buten, 1930 r.

Bëło to przed vjici jak sto lat. Żił ve Vejrovje chcëvi ë popędlëvi szevc. Bjałka jevo muszëła dzeń ë noc robjic ë dostała za to – nabjité. Żądôł wod svojich môłëch dzeci, żebë so na chléb samë zarôbjałë. V młodim vjeku muszëłë bótë ë skorznje flekovac. Nji mogłë mu dosc narobjic, njerôz zabjerałë so njezręcznje do robotë ë tedë won je bjił (…)

Pisownia z 1996 r.

Bëło to przed wicy jak sto lat. Żił we Wejrowie chcëwi ë pòpãdlëwi szewc. Białka jegò mùszała dzéń ë noc robic ë dostała za to – nabité. Żądôł òd swòjich môłëch dzecy, żebë so na chléb same zarôbiałë. W młodim wiekù mùszałë bótë ë skòrznie flekòwac. Ni mògłë mù dosc narobic, nierôz zabiérałë so niezrãcznie do robòtë ë tedë òn je bił (…)

Klasiczni varianjt, 2018 r.

Bëło to przed vjicé jak sto lat. Żił ve Vejrovje chcëvi ë pòpãdlëvi szevc. Bjałka jewo/jegò mùszëła dzénj ë noc robjic ë dostała za to – nabjité. Żõdôł wod svòjich môłëch dzeci, że bë so na chléb samë zarôbjałë. V młodim vjekú mùszëłë bótë ë skòrznje flekòvac. Nji mògłë mù dosc narobjic, njerôz zabjérałë so njezrãcznje do robòtë ë tedë won je bjił (…)

Klawiatura i alfabet

Klawiatura, którą oddajemy Czytelnikowi do użytku, ma układ dobrze przyjętej i powszechnie używanej klawiatury kaszubsko-polskiej stworzonej przez Staniława Gepperta i udostępnionej na stronie Kaszubia.com. Została ona wzbogacona o dwie dodatkowe litery õÕ i úÚ. Klasiczni varianjt zupełnie nie używa natomiast liter ąĄ i ńŃ (które mimo to pozostały na klawiaturze ze względu na j. polski; można zatem pisać na niej w obu wariantach ortografii kaszubskiej jak i w języku polskim).

Dlaczego õÕ?

Przede wszystkim zapis musi być konsekwentny. Jeśli język ma dwie samogłoski nosowe, nie ma żadnego powodu, by jedną oznaczać za pomocą ogonka, a drugą za pomocą tyldy. W klasycznej pisowni używano od czasów Ceynowy, za językiem polskim, ogonków: ąĄ i ęĘ. Było to o tyle konieczne, że wybór znaków diakrytycznych był ograniczony najpopularniejszymi czcionkami, którymi dysponowały drukarnie, stąd najlepszym wyborem było używanie liter z alfabetów polskiego, francuskiego i niemieckiego. Z uwagi na to, że wymowa polska samogłosek nosowych nie pokrywa się z wymową kaszubską, zdecydowano się w 1996 roku na zastąpienie ęĘ literą ãà przy jednoczesnym pozostawieniu polskiego ąĄ. By wprowadzić konsekwencję, zastępujemy parę ãà , ąĄ parą ãÃ, õÕ, jak v bõdã, dõb, krõcã.

Litera õÕ etymologicznie i jakościowo jest nosowym ekwiwalentem óÓ i w IPA (International Phonetic Alphabet) oddaje następujące dźwięki:

[oN] jak w dõb /domp/, mõdri /mondri/, chcõ /xtsoŋ/
[u] odnosowione w wielu gwarach środkowokaszubskich między spółgłoskami, np. dõb /dup/, mõdri /mudri/
[um] w wielu gwarach środkowokaszubskich w wygłosie, np. majõ /majum/, chcõ /xtsum/

([oN] wymawia się jak /on/, /om/ lub /oŋ/, w zależności od otoczenia, w którym występuje, patrz: przykłady)

W Kaschubische Grammatik z 1919 r. dr F. Lorentz zaproponował zapisywanie samogłosek nosowych jako ąĄ, ǫǪ, co byłoby jeszcze odpowiedniejszym, po pierwsze z przyczyn lepszego zakorzenienia ogonków w ortograficznych tradycjach języków bałtosłowiańskich (polski, litewski, kaszubski), po drugie z przyczyny estetycznej – ogonek jako znak diakrytyczny u dołu litery odciążyłby „górę”, która ze względu na obfitość różnych samogłosek w kaszubszczyźnie cechuje się pokaźną ilością innych znaków diakrytycznych. Niestety ǫǪ nie jest powszechnie używana w dużych językach świata (choć występuje np. w zapisie języka staro-cerkiewno-słowiańskiego czy staronordyjskiego) i nie jest obsługiwana przez wiele dzisiejszych fontów, co czyni jej użycie niepraktycznym. Jesteśmy tu więc niejako ograniczeni w podobny sposób jak poprzednie generacje były ograniczone dostępnymi czcionkami zecerskimi.

Dlaczego úÚ?

úÚ [ʉ] jest refleksem dawnego długiego starokaszubskiego ū i fonemem, który po dziś dzień jest jakościowo inny od u [u] i ù [wʉ], które są refleksami dawnego krótkiego ŭ, podobnie jak to ma miejsce z parami a-ô, e-é, o-ó, ã-õ, por.: dac : dô, chléb : chleba, wóz : woza, dõb : dãba. Różnica jest klarowna zwłaszcza w dialekcie północnym, por.

kúr /kʉr/ : kùra /kwʉra/ (kogut : koguta)
kúpji /kʉpji/ : kùpji /kwʉpji/ (kupi : kup)
vjekù /vjɛkwʉ/ : vjekú /vjɛkʉ/ (wieku dop. : wieku msc.)
lúd /lʉt/ : lëdë /lædə/ (lud : ludu)

Wymowa úÚ różni się w zależności od dialektu, najpowszechniejsze warianty wymowy to:

[ʉ] jak w klúcz /klʉtʃ/, słúnce /swʉntsɛ/, tú /tʉ/
[i] w niektórych gwarach centralnokaszubskich, np. klúcz /klitʃ/, słúnjce /swiɲtsɛ/, Gdúnjsk /gdiɲsk/

Litera úÚ została zaproponowana już w 1911 r. przez dra Friedricha Lorentza w Zarysie ogólnej pisowni i składni pomorsko-kaszubskiej. W Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej Bernarda Sychty i w Pomoranisches Wörterbuch Lorentza/Hinzego oddawana za pomocą u̇.

Klawiatura do pobrania:

Kaszëbskò-pòlskô klúczplata (programjistóv) Klasicznô

Instalacja:

1. Rozpakuj plik csbclass.rar > folder csbclass > setup.exe
2. Ustawienia > Region i język > Polski > Opcje > Dodaj klawiaturę > Kaszëbskò-pòlskô (programjistóv) Klasicznô
3. Używaj. 🙂

Kartka okolicznościowa v klasicznim variance firmy Vejle jo

Fragment książki Môłi princ, tłum. Macéj Banjdur (2018)

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Bogu świeczka, diabłu ogarek, a Kaszubom woda z mózgu

1 komentarz

Do postawienia tezy zawartej w tytule tego artykułu skłoniła mnie obserwacja zachowań znacznej części liderów życia społeczno-politycznego na Kaszubach, aktywistów stowarzyszeń mieniących się organizacjami reprezentującymi Kaszubów, samorządowców, księży, polityków. Wszyscy, których mam na myśli, wybrani do szczególnej roli w naszej wspólnocie kaszubskiej, zdają się zupełnie nie rozumieć potrzeby stawiania na pierwszym miejscu interesu społeczności, z której sami się wywodzą. Więcej niż ten interes, zajmuje ich służba partiom politycznym, ideologiom czy też mamonie. Ciężko pracują, żeby nie zrobić nic takiego, co nie spodobałoby się w Warszawie – nawet wtedy, gdy wypowiadają się krytycznie wobec poczynań jednej warszawskiej partii, puszczają jednocześnie przyjaźnie oko do polityków innej stołecznej koterii. Nie budują pomorskiej opcji, żadnej regionalnej siły politycznej czy nawet strategii, a Kaszubom – na nasze święta, zjazdy i ważne wydarzenia – przywożą w teczkach z Warszawy prominentnych polityków, by wtórować im w skandowaniu hasła „Nie ma Kaszub bez Polonii, a bez Kaszub Polski”, jak to miało miejsce na tegorocznym Zjeździe Kaszubów, gdzie obok Prezydenta RP związanego z jednym ugrupowaniem pojawił się także były premier i europoseł reprezentujący inną partię. Wilk syty, owca cała, dla Kaszubów korzyść cała… czy rzeczywiście?

Ideologizacja życia kaszubskiego w duchu przywołanych w poprzednim akapicie słów Hieronima Jarosza Derdowskiego, przybrała na sile szczególnie w 2018 r., gdy dość nierozważnie środowiska kaszubsko-pomorskie przyłączyły się do warszawskiej formuły opowieści o 100-leciu niepodległości Polski. Nawet jeśli wcześniej próbowały przygotować przekaz historyczny oparty o doświadczenia rodzimej inteligencji młodokaszubskiej, aktywnie i na różne sposoby włączającej się w latach 1918-1920 w urządzanie nowego porządku w Europie po I wojnie światowej, to nie mogąc przebić się z nim przez narrację ogólnopolską, a także dla uspokojenia wewnętrznych konfliktów w mocno niejednolitych strukturach organizacyjnych podlegających wpływom kościelno-polsko-narodowym, wywiesiły białą flagę i zupełnie nieodpowiedzialnie zaczęły dodawać logo warszawskich obchodów niepodległości do tak ważnych dla kaszubskiej tożsamości wydarzeń, jak Zjazd Kaszubów, Łodziowa Pielgrzymka Rybaków czy wiele innych.

fot. Redakcëjô, Zjazd Kaszubów 2018

Przez takie działania zakłamuje się historię, niszczy własną tożsamość i kulturę, a w efekcie doprowadzić można także do unicestwienia języka kaszubskiego, który jest podobno największą świętością dla wszystkich aktywistów kaszubskich. Podobno… Z mojego punktu widzenia, jeśli za duchowego przewodnika bierze się autora poematu „Ò Panu Czorlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł”, który przez całe życie pozostawał pod wpływem środowisk zwalczających jakiekolwiek przejawy odrodzenia narodowego Kaszubów i nie dostrzegał różnic w byciu Kaszubą i Polakiem oraz przekonany był o gwarowym statusie kaszubszczyzny wobec polszczyzny, jest się na dobrej drodze do przyłożenia ręki do pogrzebania naszej wielowiekowej autonomii strażników dziedzictwa pomorskiego, nadbałtyckiego, europejskiego.

Gdy w połowie XIX w. rozpoczynał się proces emancypacji Kaszubów i doszło do wystąpienia Floriana Ceynowy jako rzecznika kaszubskiej świadomości narodowej, początkowy protest przeciwko konsolidacji politycznej i asymilacji kulturowej wymuszonej przez państwo pruskie, z czasem stał się postawą skierowaną także przeciwko próbom asymilacji Kaszubów do kultury polskiej. Celem był ochrona i rozwój własnej tożsamości kulturowej. Dopiero czas pokazał, jak ważna była inicjatywa doktora ze Sławoszyna, który dał początek procesowi przekazywania wiedzy kulturowej i mobilizowania Kaszubów do aktywności etnicznej – od tej poznawczej, po stricte polityczną. Niestety, ani poprzednie pokolenia, ani nasze nie potrafiły i nie potrafią dostatecznie korzystać z myśli ojca „sprawy kaszubskiej”. Wcześniej niemoc ta miała związek z trwającą przez dziesięciolecia konfrontacją niemiecko-polską na Pomorzu, gdzie obie nacje uważały emancypacyjne dążenia Kaszubów za zagrożenie dla własnych interesów narodowych. W XXI wieku taka sytuacja nie ma miejsca. Państwo Polskie, Europa i świat uznają odrębność Kaszubów. Niezadowalający jest oczywiście nasz status prawny w Polsce i traktowanie nas jako grupy językowej, a nie narodu, co jednak nie przeczy słowom o uznawaniu naszej odrębności.

Największy kłopot z tą kaszubską autonomią zdajemy się mieć sami my, Kaszubi. Wolimy stawiać Bogu świeczkę, diabłu ogarek i mieć mętlik we własnej głowie, który powoduje, że nawet nie rozumiemy słów H.J. Derdowskiego o kaszubskości i polskości, bo wydaje nam się, że one świadczą o naszej podmiotowości w Polsce. Tymczasem ich sens jest taki, jak ten zawarty w słowach wypowiedzianych przez wykreowanego przez pisarza pana Czorlińsczégò: „A jô z dëszą i ze serca Pòlôch jem jak òni” oraz „czej le wiedno bãdzem dzałac rączo i wëtrwale,/ w kùńcu tak, jak we Warszawie, bãdzemë gôdalë”. Jednym z przykładów jak dalece daliśmy sobie zniewolić nasze umysły, niech będzie wybór tekstów do tegorocznego, czerwcowego egzaminu ze znajomości języka kaszubskiego na potrzeby nauczania w szkołach. Zdający nauczyciel (przyszły nauczyciel) miał szansę wybrać „jedynie słuszną opcję” i nie mógł określić Kaszubów inaczej, niż grupa kulturowo-etniczna w ramach narodu polskiego, ponieważ inna odpowiedź nie była nawet przewidziana.

Niewiele osób próbuje interpretować hasło „Nie ma Kaszub bez Polonii…” z uwzględnieniem warunków nam współczesnych. Być może to skłaniałoby do rozważań zmierzających w kierunku, jak bardzo Polacy (Polska) potrzebują dziś Kaszubów, a Kaszubi Polaków (Polski). Doszlibyśmy może nawet do wniosków o potrzebie innej organizacji państwa polegającej na zwiększeniu roli jego regionów i społeczności lokalnych. Byłyby to ważna dyskusja, ale nie uważam, byśmy mieli nadal patrzeć na nasz kaszubsko-narodowy interes tylko z tej jednej kaszubsko-polskiej perspektywy. Jesteśmy oczywiście obywatelami polskimi i żyjemy w większości w granicach Rzeczpospolitej Polskiej, ale jednocześnie jesteśmy narodem słowiańskim i regionem europejskim. Przyjęcie takiego punktu widzenia, daje szersze spojrzenie na naszą przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Gdy powiemy sobie: „Wiedno Kaszëbë – wiedno Kaszëbskô”, zupełnie innego znaczenia nabiorą dla nas wszelkie 100-lecia (niepodległości), 1050-lecia (chrztu Polski), 550-lecia (polskiego parlamentaryzmu). Ręczę, że wówczas uda nam się uspokoić umysł i zająć myśli sprawami pierwszorzędnymi dla rozwoju Pomorza i naszej własnej tożsamości kaszubskiej. Nagle okaże się też, że mamy dość własnych okazji do świętowania ich z dumą, jak na przykład: 997 (chrzest Gdańska), 1046 (pojawienie się Pomorza na kartach historycznych kronik), 1238 (pierwsza pisana wzmianka o Kaszubach), 1817 (urodziny Floriana Ceynowy), 1912 (powstanie Towarzystwa Młodokaszubów).