Archiwum kategorii: Felietón

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Kaszëbsczé mòdło wielekùlturowòscë – Adamòwa Prostownica

Dodaj komentarz

Ten tekst miôł pòwstac “jednym razã”. Szok slédnégò tidzenia tikô sã równak człowieka, co baro je z ną témą sparłãczony. Jô ni móm słowów na wërażenié żôlu, gòrzu czë niedowierzaniô pò smiercë Paùla Adamòwicza. Tak jô chcã chòc w Prostownicë napisac ò tim, co òn gwës bëlno rozmiôł.

Wielekùlturowòsc to je zjawiszcze wpisóné w nasz nôród òd zôczątkù. Chtos rzecze “Pòlôszë téż mielë wiedno państwò bez stosów, òdemkłé na drëdżich”. Kòl naju równak ta tradicjô je starszô. Ji symbòlã nie są Tatarowie pòd Grunwaldã, le Wikingòwie w Jomsbòrgù i wiele jinëch we wiele drëdżich placach.

W hańdlowëch òstrzódkach na zemiach najëch słowiańsczich òjców biwelë téż Grekòwie (nie jidze tu ò Sokratesowëch domôcëch, le tak chrónikarzowie rusczé plemiona nazéwelë) i Miemcë, gwës to dało téż Franków, Prësów a drëdżé plemiona Bôłtów. Pòłożenié kòl mòrza, krótkò greńców jinëch kùlturów, nie dało nama szansów na jiną sytuacjã. Òd czasu hańdlowaniô, biôtkòwaniô i rézowaniô wëcmanim z jinyma przed chrztama Pòmòrzanów aż do dzysô nie bëło sytuacje, czej më żëlë w mònoetnicznym rëmie. Më téż ekònomiczno na tim zwëskiwelë. Nie dô sã równak gadac ò samëch pòzytiwach. Jãzëkòwò më mómë straconé wikszi dzél swòjëch terenów. Czim na wielekùlturowòsc sã jinaczi òd wielekùlturowòscë Nôwidniészi RP i czim òd dzysészégò mùlti-kùlti?

Kòl naju niezanôléżno òd tegò, czë to bëła partnérskô czë herarchicznô zrzesz, wiedno òna mia gòspòdarczé spòdlé. Chtos robił lepszi sprzãt, tej sã gò kùpiało, chtos béł lepszim robòtnikã, tej béł ùjednywóny do robòtë, chtos rézowôł, le brëkòwôł bôta i chto jiny mùszôł gò zrobic. Takô zrzesz je stałô – jesmë zmùszony żëc z drëdżima kùlturama krótkò se. W ùproszczenim – w pamiãcë Pòlôchów fùnkcjonëją jiné nôrodë, le dzysészi człowiek z najégò kréwnégò nôrodu nie wëòbrôżô so, żebë òn miôł miec sąsadów, co sã jinaczi jak òn deklarëją. Tatar je drëchã, jak pòspólno z nim wënëkiwô sã Miemców. Jak hùsariô je wspiartô przez jaczé òddzéle, cobë agresorowi dowalëc, tej to znaczi, że sã mô drëcha i do kùńca wòjnë je na kògò liczëc i z kim sã napic. Jô pòdsztrichiwóm – to je wiôldżé ùproszczenié. Timczasã dzysészô pòlitika mùltikùlturalizmù sã òpiérô pò jednémù na celebrowanim apartnosców, pò drëdżémù na robienim wszëtczégò, cobë drëdżi stronë nie òbrazëc. Stądka më mómë ten strach przed stôwianim danów na gardowëch placach, eliminacjã religijnëch elemeńtów ëtd. Timczasã w mòjim przekònanim nôlepszé je to kaszëbsczé mòdło wielekùlturowégò żëcô – kòżdi je apart, związóny zrzeszą geszeftów i nicht nikòmù nick nie narzucywô. Jô zarô pòdsztrichiwóm (ju trzecy rôz), że te òbrazë są ùproszczenim, le taczim, co fùnkcjonëje w najim mëszlenim ò historii i dôwô szansã nalézeniô òptimalnégò mòdła dzejaniô.

Z taczi perspektiwë jô mògã miec wątplëwòtë co do bezpiekù wpùszczaniô do kraju migrańtów, le nié za baro mògã to kritikòwac wespół z Pòlôchã, chtërnégò òjcowie téż migrowelë na naje zemie i dzysô më gôdómë w jich jãzëkù, mómë przëjãté jich kùlturã, wrazlëwòsc i mentalnosc. A wiele młodëch Kaszëbów tak robi…

Jak no “kaszëbsczé mòdło wielekùlturowòscë” wëzdrzi w nowszi historii? W jednym z wëwiadów sp. prof. Gerat Labùda pòwiôdôł, że Miemcë i Kaszëbi żëlë w ùbëtkù i zgòdze do czasu aż Hitler przëszedł. Jak baro to je jiny òbrôz jak nen pòeticczi ò krëwawëch wòjnach, co më wieczi całé z nima wiedlë! Na najëch terenach to dało téż Pòlôchów i Żëdów. Përznã rëchli tu sã pòjôwilë lëdze z Néderlandów, Szkòtowie ë drëdzë. I më nie żëlë w jaczim miodnym swiece bez niezgarë czë distansu. Czãżkò to so wëòbrazëc w naszi niedowiérzający, zamkłi nôtërze. Tu równak nie jidze ò trzimanié sã za rãce i spiéwanié wiesołëch piesniów ò tolerancji. Tu jidze ò pòspólnotã geszeftów i spòdlëczné ùwôżanié dlô drëdżégò człowieka. To wszëtkò, plus nie bëcé szudrą, sygnie, cobë to nie dało etnicznëch tôklów.

Zgódno z tim mëszlenim më bë ni mielë ògreńcziwac Bòsym Antkóm prawów do przëjéżdżaniô, to je mést klôr. Më równak ni mòżemë ùdawac, że ùsmióny deweloperowie i bôjkòwò brzëmiącé miona nowëch fërtlów rozrôstającégò sã na pòstãpné kaszëbsczé môle Trzëgardu jak téż nowi przëbëczowie cygnący z wiôldżégò miasta do òkólnëch miast i wsów, to nie je zagróżba dlô naji kùlturë. Faktë są taczé, że niejedny lëdze ni mają ùwôżaniô dlô gòspòdarzów. Chto òdpòwiôdô za niedopùszczenié miona “Gòwino” w gminie Wejrowò? Chto pisze w jinternece ò “kaszubskich wsiokach”?

Jô nie chcã dołącziwac do chùru lëdzy, co całé żëcé sã tragiczno ùmarłim nie jinteresowelë, a terô stôwają jakno jegò nôwikszi przëstojnicë, co chcą sami na swój krzebt jegò testameńt brac. Trzeba równak przëznac, że Paùel Adamòwicz miôł cos wicy jak kadencyjną kalkùlacjã. Jegò bronienié stolëcznoscë Gduńska, etnofilologie czë wszelejaczé gestë drëszbë czãżkò je wëklarowac z pòzdrzatkù ùsmiéchaniô sã do elektoratu. Przecãtny gduńszczanowie (téż Kaszëbi) w nôlepszim przëtrôfkù mają w te sprawë namkłé, w gòrszim – są procëm. Za tima gestama mùsza stac wizjô Gduńska i rëmù wkół niegò, dze przedstôwcowie rozmajitëch kùlturów sã czëją dobrze. I to je cos wicy jak jinfantilné mùlti-kùlti. Ta wizjô je pòtrzébnô, bò bez wizje, z biôtką le ò jesz jednã kadencjã, le ò jesz jednã akcjã, jeden projecht – më sã flot zmarachùjemë.

Drëgą radą niech mdą słowa, co są pòznaką Gduńska, a terô w tragicznëch leżnoscach są przëbôcziwóné: nec temere, nec timide – bez dërnoscë, le téż bez ùrzasu. Më ni mómë mòżlëwòtów bezpòstrzédny kònfrontacje z kùlturą, co nama zagrôżô (nôbarżi temù, że skòlonyzowóny Kaszëbi żëcé dadzą w ji òbronie), le téż ni mòżemë sã ji dawac. Më mùszimë cwiardo rzeknąc, że më jesmë gòspòdarze, że më jesmë na swòjim i że òdrzucywanié naji kùlturë i wòjna z nią (jak w Gòwinie) to je krok, jaczégò kòżdi mdze żałowôł.

Nasza kùltura mùszi bëc mòcniészô determinacją ji ùczãstników. Znaczenim naszińców w sztrukturach wëszëznów. Wiédzą naszińców ze wszëtczich spòlëznowëch klasów. To wëmôgô wiôldżi wizje i kònsekwentnégò ji realizowaniô. Jeżlë to brzątwienié bë sã zjiscëło, tej strach ò najôzd Antków bë zniknął. To bë bëlë prosto sąsadze, z jaczima më geszeftë robimë.

Felietón, Wszëtczi artikle

To wszystko dla pieniędzy? – Adamòwa Prostownica

Dodaj komentarz

Są tacy, co na kaszubszczyźnie potrafią zarobić. Nie jest zatem tak, że wśród nas wielu robi to wyłącznie dla pieniędzy? Czy to dobrze bogacić się na tak szlachetnej idei walki o tożsmość?

Do poruszenia tego tematu skłoniły mnie słowa dezaprobaty internautki, która dowiedziała się, że za kurs językowy trzeba płacić. Jak to – pisała – na dawniej tępiony język zapanowała teraz moda i robione jest to po to, by na tym zarabiać? Ten temat siedzi nam w głowie i warto, abyśmy się mu głębiej przyjrzeli.

Na języku i kulturze kaszubskiej można się dorobić w różny sposób. Miejsca pracy w turystyce, czy gastronomii także można pod to podciągnąć. Przede wszystkim jednak mowa tu o nauczycielach, twórcach i sprzedawcach odzieży i innych gadżetów, artystach estradowych, stanowiskach w instytucjach kulturalnych i naukowych, uczonych i wielu innych. Podczas zapowiedzi obniżek subwencji oświatowej dla uczniów poznających “język regionalny” tu i ówdzie dało się słyszeć głosy: “a niech w ogóle zabiorą te pieniądze, przynajmniej będziemy wiedzieli, kto z nas to robi szczerze, a kto tylko dlatego, że jest koniunktura”. Należy się z takim głosem zgodzić?

Po pierwsze, zapomnijmy o linii podziału – ci, którzy pracują na rzecz narodowej kultury dla pieniędzy, kontra ci, co robią to nieodpłatnie. Ta linia nie jest nam w niczym potrzebna. Należy raczej oddzielić tych, dla których kaszubszczyzna jest życiem od tych, którzy po pracy muszą od niej odpocząć. W tej drugiej grupie należy umieścić wszystkich tych, którzy po wyłączeniu mikrofonu czy zakończeniu prezentacji przerzucają się na język polski, podobnie jak Indianie zrzucający pióropusz po pracy w jakimś parku. W pierwszej grupie – tych, którzy Kaszubami są szczerze i podejmują w związku z tym pewną aktywność, znajdziemy zarówno takich, którzy zarabiają w inny sposób, a swoje ideowe sprawy realizują w innym czasie, jak i tych, którzy w godzinach pracy robią to, co jest naturalnym efektem przyjętej postawy życiowej. Każdy człowiek chce mieć pracę, którą kocha i uznaje za słuszną. Dziwne jest, że nie krytykuje się osób, które np. uznają za słuszne ratowanie życia i pracują zarobkowo na pogotowiu, ale już osoby, które uznają za słuszne ratowanie życia języka nie mają prawa na tym zarabiać. Zarobkowanie na kaszubszczyźnie ma też bardzo wymierny plus – wykonujemy pracę w czasie dużej wydajności umysłu i organizmu, a nie po godzinach, kiedy jesteśmy zmęczeni i rozpraszani codziennymi obowiązkami.

Zarobkowanie na kaszubszczyźnie niesie jednak ze sobą pewne zagrożenia, pułapki, w które w natłoku różnych spraw możemy wpaść. Wiemy, że aby nasz naród był dumny i miał środowisko sprzyjające rozwojowi, nasza kultura musi także się zmieniać. Nie może odpowiadać najniższym gustom, a przede wszystkim opierać się na stereotypach. Mimo to, takiej właśnie kultury chce masowy odbiorca skłonny zapłacić bądź będący odbiorcą reklam, które dają finansowy zysk. Do czasów Rewolucji Francuskiej kultura była elitarna. Potem jej egalitaryzm stanowił zalążek kultury masowej, w której nie chodzi o stworzenie czegoś nowego, ale czegoś strawnego dla wszystkich i nie wymagającego zmiany nastawienia. Dlatego hollywoodzkie produkcje muszą mieć pewien zestaw stałych elementów i kilkadziesiąt procent oglądanego filmu to wykorzystanie znanych nam motywów. Do tego nawet scenariusz filmów dla dorosłych musi być zrozumiały dla czternastolatka. Dlatego też, przywołując film, nie lubimy piosenek, których jeszcze nie słyszeliśmy. W tę pułapkę wpadł cały świat, jednak ci, co szukają, są w stanie wygrzebać perły w tym wielkim śmietniku kiczu. A my, w kaszubskiej kulturze? Bardzo często sami popadamy w autocenzurę likwidującą to co wartościowe i wymagające. “Kto ci przyjdzie na taki teatr?”, “to za trudne do czytania” – słyszymy, próbując wdrożyć odważne projekty. Jedziemy więc stereotypami. Pomimo, że połowa Kaszubów, których znamy, mieszka w mieście, w kulturze nadal króluje sielskie życie niewykształconych rolników. Walczymy o młodych, pokazując im jednocześnie zabawne dialogi dziadka z wnuczką, w której ta druga ma problem ze zrozumieniem dziadka, bo przecież mówi po polsku. Pomimo że kształcimy się jak każdy inny i już dawno nie ma dla nas barier klasowych, rozmowę szefa z pracownikiem, uczonego z niewykształconym, lekarza z pacjentem, księdza z parafianinem pokażemy tak, że ten pierwszy mówi po polsku. Właśnie to ludzie kupią, więc po co robić inaczej?

Kolejną pułapką jest to, że odbiorca kultury, który musi za nią płacić, może poczuć się urażony, tak jak pani, której przeszkadza konieczność płacenia za kurs. Musi jednak pamiętać, że ci ludzie zamiast wygodnej pracy w urzędzie czy wejścia na drabinę rozwoju w korporacji wybrali samodzielny trud organizowania dobrych kursów nastawionych nie na dzielenie się ciekawostkami, ale realne zwiększanie liczby użytkowników naszego języka. Mogli w tym czasie zarabiać na przykład na sprzedaży choinek, a po całym dniu na szybkiego ogarnąć program kursu, jednocześnie opiekując się dziećmi i gotując obiad. Tylko czy o tak przygotowane szkolenie nam chodzi? Konieczność płacenia za kaszubszczyznę daje nam jednak dwa plusy. Po pierwsze psychologiczne zobowiązanie kupującego do wykorzystania tego w pełni. Wręczoną nam za darmo gazetę łatwo wyrzucić bez przeczytania choćby jednego artykułu. Czy zrobimy to samo z prasą, na którą wyłożyliśmy choćby kilka złotych? Drugą zaletą konieczności płacenia za kulturę jest możliwość zmierzenia zapotrzebowania. Gdybym występował za darmo, wiedziałbym, że jacyś mili ludzie zaprosili mnie być może z grzeczności. Kiedy decydują się zapłacić, wiem, że jest wśród nich zapotrzebowanie na kaszubską kulturę i wierzcie mi – to bardzo pomaga nie ze względu na zarobek, ale na świadomość, że są ludzie, którym zależy.

Aby najlepiej zrozumieć rolę pieniądza w procesie odrodzenia narodowego, trzeba przestać patrzeć na niego jako na cel (to samo dotyczy życia w ogóle). Mamy zatem cel – budowanie solidarnego, dumnego narodu zanurzonego we własnym dziedzictwie i chcącego wspólnie budować swą przyszłość. Wszystko inne to narzędzia. Oczywiście pieniądze też mogą nim być (inwestycje, opłacanie pracowników). Jest nim także nasz czas. Pracując dla kaszubszczyzny zarobkowo, zyskujemy około 8 godzin dziennie jako narzędzie do realizacji celu. Jak? Po prostu zamiast przebywać w innej pracy, spędzamy ten czas na pracy na rzecz narodu. To podejście jest dobre. Zwęszenie zysku w sprawie, z którą się nie utożsamiamy już nie, co nie znaczy, że takich cwaniaków nie możemy wykorzystać. Zawsze mnie bawią tacy “Indianie od 8:00 do 16:00”. Z ich perspektywy jesteśmy frajerami, bo nasza walka jest dla nich szansą na zdobycie pieniędzy. Tymczasem my kupujemy za niewielką kwotę to, że on robi kolejny krok w stronę realizacji naszego celu! Kto zatem jest większym frajerem?

O pieniądzach trzeba rozmawiać, choć tego nie lubimy. Trudno wyobrazić sobie bez nich ruch kaszubski. Zarobkowanie daje ogromne możliwości angażowania się w pełnym wymiarze. Dobrze by było nieco zwiększyć skalę – nie ograniczać się do możliwości wypłacenia sobie pensji, ale mieć kapitał, który będzie działał na naszą korzyść. Fundacja, sponsor czy inna przestrzeń dająca możliwości działania to coś bardzo potrzebnego. Na razie składki członkowskie różnych organizacji i granty muszą nam wystarczyć. Gdybyśmy jednak mieli możliwości finansowe działania na wielką skalę, na pewno łatwiej byłoby nam wdrażać wieloletnie projekty.

Nic jednak nie powstanie bez idei. To jest nadzieja nas, niewielkich graczy na tej arenie. Mamy coś więcej niż widoki na ewentualny zarobek – mamy wiarę w to, że działamy w słusznej sprawie, mamy determinację. W tym świecie gigantów, koncernów i polityków kształtujących masową tożsamość, mówiących nam kim jesteśmy, jak mamy się ubrać, w co wierzyć i czego się bać, trwamy na naszej drodze i dostrzegamy ilu ludzi, jak my, mówi “dość” narzucaniu przekonań, kreowaniu świata, w którym nadaje się nam narodowość, świętości i styl życia. Właśnie tym jest nasza kaszëbskô nôrodnô stegna.

Felietón, Jãzëk, Wszëtczi artikle

Diable, jak przeklinać po kaszubsku?

2 komentarze

Legenda głosi, że w języku kaszubskim nie ma przekleństw i wulgaryzmów, a na pewno nie tych „mocniejszych”. Może jakieś mariczné bùkse da się rzucić, może jakieś alana! zawołać, ale żeby tak porządnie sobie bluzgnąć, trzeba sięgnąć do polskiego arsenału słów niecenzuralnych. Tylko ktoś, kto słabo zna kaszubszczyznę, może wydawać podobne osądy. Ba, są miejsca na Kaszubach, które w opinii sąsiadów uchodzą za miejscowości przeklinające nałogowo. Tak np. przedrzeźniają klõtevnjikóv (przeklętników) z Wielkiej Wsi: Të diôble, jak jô ce gromã rznã, tak të sã zarôz czartã stónjesz. Zaś o Staniszewie pod Sianowem mówią, że kjéj v Stajszevje zacznõ diôblóv z lińcúchóv spùszczac (przeklinać) jednégò pò drëgjim, to sã jaż całé chëcze wugjibajõ. Wszak jakże miałby nie mieć przekleństw język, w którym pierwsze zapisane słowa z 1304 roku są wiązanką pewnego butnego mnicha z klasztoru w Bùkovje (Bukowo Morskie, pow. sławieński) pod adresem pomorskiego rycerza Vjĩcka, który niechybnie miał z klasztorem na pieńku? Mają więc Polacy wraz ze Ślązakami swoje słynne Day ut ia pobrusa, a ti poziwai (XIII wiek), a Kaszubi za to: Venzeke prawi curriwi sin de Solkowe, czyli na współczesny kaszubski: Vjickò, pravi kùrvi sin ze Sëlechòva (pol. Vjickò [imię], istny skurwysyn z Sulechowa). Czyż którykolwiek inny język zdołał piękniej wejść w historię?

Prasłowiańskie dziedzictwo i seks

Jak widzieliśmy powyżej, nie jest więc prasłowiańska *kury/kurva bynajmniej słowem jedynie polskim, lecz wiele starszym, wspólnym dla wielu Słowian: Bułgarów, Serbów, Chorwatów, Słoweńców, Rosjan, Białorusinów, Czechów, Polaków, Łużyczan, Kaszubów, zresztą już nawet w tekstach cerkiewnosłowiańskich występuje. Nawiasem mówiąc, nie zawsze ma wydźwięk jednoznacznie wulgarny, czasem znaczy po prostu tyle co „kurtyzana”, „kobieta lekkich obyczajów” albo jak się żartobliwie po kaszubsku mówi: pravjiczka wod wostatnégò razú. Tak było i u Kaszubów, świadczą o tym użycia derywatów tego słowa nawet w tekstach religijnych czytanych w kościołach. Tak w ewangelickich Perykopach Smołdzińskich z przełomu XVII i XVIII wieku czytamy: Posiádziel się lud do jedzeniá y picá á wstál do gránia. 8. Ani wdawaymi się wkurestwo jáko niktorzy od nich kurestwo broiili y pádlo iich jednego dniá trzy y dwadziesciá tysięcow. Owo kùrevstvò znaczy tu tyle co wszeteczeństwo, rozpusta. A do wspomnianego granjô jeszcze wrócimy. Kiedy jesteśmy już jednak przy kùrvje, warto nadmienić, że j. kaszubski nie próżnuje tu w tworzeniu licznych wyrazów pochodnych, mamy kùrvjiszcze i kùrvjiskò, tj. grubą bądź starą kurwę, kùrevkã czyli kurewkę; mężczyzna żyjący rozwiąźle, czyli cudzołożnik/rozpustnik/kurwiarz to kùrevnjik bądź kùrvôk, poza tym również psôrz (Ten psôrz lôtô za babami jak pjes za sëkami. – Sych); zhańbić kobietę, zbałamucić i sprowadzić na złą drogę to skùrvjic (Won mje skùrvjił córkã!), można również kùrvjic sã, czyli prowadzić rozwiązłe życie, jak też kùrvjic z, czyli utrzymywać z kimś stosunki daleko pozamałżeńskie (Dłúgjé lata won kùrvjił z cëgankõ.). Ponadto mamy tu przymiotniki kùrevni i kùrvi, tzn. „kurewski”, a kanadyjscy Kaszubi czując się źle, np. w wyniku kaca, mówią, że są skùrvjoni. Kùrva to również inaczej fùza.

Ogólnosłowiańskiego pochodzenia jest również pjizda, czyli polska, czeska, słowacka, serbochorwacka, słoweńska pizda (co ciekawe, pokrewne połabskie paizdă znaczyło tyle co „dupa”, w tym samym znaczeniu pizda występuje też w niektórych słoweńskich dialektach). Pjizda to również żartobliwe określenie na kierznię, a pjizdôk to „kutas”. Do wyrazów pochodnych należy też pjizdzëc czyli „dymać, ruchać się” i dalej: pòpjizdzëc „poruchać” i vëpjizdzëc „wyruchać”. Zachowała się następująca przyśpiewka słowińska, opisująca zaskakujące momenty dojrzewania płciowego:

Mòja matka, co to je, co to je?
Mòja pjizda mòkrô je, mòkrô je.
(LorST, 144)

Interesujące, że kaszubskie kontynuanty prasłowiańskiego *jebati nie mają jednoznacznie wulgarnego znaczenia. Jôbac i dojôbac to po prostu „psuć” i „zepsuć”.

Prasłowiańszczyzna zawiodła nas do słownictwa jednoznacznie związanego z seksem i genitaliami, rozgośćmy się więc tutaj i rozwińmy temat. „Uprawiać seks” to również grac albo mërgac (Ti sã nje vstidzõ, ti bë chòc na woczach lëdzkjich mërgalë. – Sych) jak też skãtrac sã, kãtrzëc sã (Wonji sã wuż skãtralë. – Sych), zaś zamërgnõc to „zapłodnić” (Tak dłúgò do se mërgalë, jaż won jã zamërgnõł. – Sych). To samo znaczy też sprac (Wona je sprónô.).

Oprócz pjizdôka męski narząd rodny to również: pënka, mërgas, rzéb, kùrc (Ten kùrc grô tak, co pùta je dicht mòkrô. Lor), natomiast żeński, oprócz pjizdë, to także: pùna, pùta, kjerzenka.

Niewybrednie o kobiecie, która mocno przebiera nogami na widok mężczyzn, mówi się, że chłopùje, tak jak o krowie, która chce do byka (do bùle), mówi się, że bùlëje, o świni knarzëje, a o suce: kùnëje. Może wtedy zamjatac dúpõ, czyli zbytnio kręcić tyłkiem, albo pòdszczvac rzëcõ, czyli prowokować do seksu, dosłownie „szczuć dupą”. Z drugiej strony kobieta nazbyt oziębła to zëmnoszka. Dla równowagi, mężczyzna przebierający nogami do kobiet becëje, co w podstawowym znaczeniu oznacza objawianie popędu przez psa. Może się z tym wiązać też zbytnie nadskakiwanie i schlebianie płci przeciwnej, czyli lôtanjé za kim jak pjes.

Najbardziej protestancki naród katolicki

Kaszubi, jak przystało na najbardziej protestancki naród katolicki, tradycyjnie przeklinają, nawiązując do diabła, piekła i grzechu – podobnie jak Duńczycy, Norwegowie czy Anglicy (por. duńskie til helvede, for fanden; norw. til helvete, satan, faen). Również i polskiemu nieobce są zwroty typu do diabła, niech to diabli wezmą, niech to piekło pochłonie itd., kaszubski jednak może pochwalić się tu wyjątkowym bogactwem zwrotów, począwszy od wykrzyknień jak: do stôréwo diôbla! Ala diable! Do pjekła wognjistégò! Njech to pjekło veznje! Ala pjekle! Ala pjeklëszcze jo! Do sto diachłóv! Do bjésa! Do bjésa jasnégò! po bardziej ukierunkowane na określoną osobę: żebës z pjekła nje vëlôz! Të diôbli gromje! Të pùrtkù spjekloni, të bjésú spjekloni („ty diable przeklęty!”)! Ta spjeklonô baba, ten pjekjelnjik…

Sama czynność przeklinania, bluzgania częstokroć odnosi się właśnie do tej tematyki: sëpac diôbłami, spùszczac diôbłóv z lińcúchóv, diablëc, diachlëc, diôblovac, diôchłovac obok neutralnego klõc/klic (Won/wona/wono klënje/klnje albo klënje jaż drzevò schnje, o kimś, kto klnie jak szewc). Ktoś, kto nałogowo przeklina, to klõtevnjik/klõtevnjica. Wracając jednak do diabła, diabelni/diôbelni to tyle co „cholerny” (Mje szło diabelno lëchò. Mje sã tam diôbelno vjidzało.), a diablivò mówi się na Zaborach o nieurodziwej kobiecie (Co za straszné diablivò ta jegò kòbjéta.). Można też powiedzieć: na diachła/pò diachła të tam szed?, czyli „po cholerę tam lazłeś?”. Bardzo elastycznym przerywnikiem jest diable, czyli tyle co cholera (Diable, co tú je lós?!).

Cztery litery, czyli a kùsznji mje v rzëc!

Wielki arsenał wulgaryzmów dostarcza w j. kaszubskim tylna część ciała jak i wszystkie czynności, które się nią wykonuje, z kaszubskim klasykiem a kùsznji mje v rzëc („pocałuj mnie w dupę”) na czele. Rzëc to również inaczej dúpa, slôdk, trézel. Jak coś jest do dupy, to jest do pjarda, do sranjô albo to je v dúpã do schòvanjô. Pjôrd albo gòvno (nie mylić z góvno) to inaczej błahostka, rzecz nieistotna. Ktoś dúpòvati to nierozgarnięty, niedołężny (Won je za dúpòvati, żebë co spravjic. – Sych), inaczej to po prostu dúpk, zaś dúpjec to „niedołężnieć”, „stawać się otępiałym” (Won corôz barżé dúpjeje. Won je czësto zdúpjałi (…) – Sych). „Smarkacz”, „gnojek” to po kaszubsku srôl, srela, natomiast „konus” to dëpc, stąd też przymiotnik dëpcovi – niski wzrostem. Jedną z osobliwości kaszubskiego języka jest osobne słowo dëpcovac czyli „być małym i krzykliwym” (Wod zemji gò nji ma vjidzec, ale dëpcovac won pòtrafji, vszãdze gò je czëc. – Sych).

Z tym typem wulgaryzmów wiąże się cała gama soczystych zwrotów: nji ma sranjô pò gardinach mówi się, kiedy to już nie przelewki; nie dotrzymywać słowa to robjic z gãbë dúpã/rzëc, o pochlebcy i lizodupie mówi się, że ten bë jednemù v dúpã vlôz. Kiedy kogoś nie chcemy widzieć, możemu mu/jej powiedzieć anjé dúpõ sã na cebje nje przëzdrzã albo móm ce rôd jak vrzód v dúpje, kjéj jô cebje vjidzã, to mje sã na sranjé zbjérô bądź po prostu bjéj v dúpã lub bjéj sã v pòkrzëvë vësrac czyli „odwal się, spieprzaj”. Jak ktoś nie ma humoru, to pewnie vstôł dúpõ do górë, natomiast natrętnie proszącemu/proszącej o danie czegoś mówi się z dúpë sobje veznã a tobje dóm. Nie mają łatwo również łysi, o których mówią, że vëzdrzi jak dúpa v noci, nie oszczędza się nawet nieboszczyków, bo „kopnąć w kalendarz” to, mówiąc nieoględnie, zacësnõc dúpã albo vëpjõc përdã. Jak ktoś gãstoli, flabòce czyli „plecie, chrzani, pieprzy”, może usłyszeć: co mô wokò do dúpë?!, czyli mniej-więcej „co ma piernik do wiatraka?”. Jeśli czegoś się po prostu nie da zrobić, to nji srôł, nji worôł, tegò nje zrobjisz – ni tak, ni siak, choćby skały srały. O kimś, kto mówi cicho albo powoli, mówi się, że gôdô jakbë głodni srôł, o ciągle zrzędzącym vësrôł sã, a rzëce nje zamk, natomiast o przyjaciołach/przyjaciółkach przesadnie nierozłącznych: wonji sã vësrac bez sebje nji mògõ. O kimś nadto hardym powie się jemù jesz dúpa zbjednjeje, że won jesz cenkò bõdze srôł, zaś o zarozumiałym i pysznym ta sã chòc z góvna bùsznji, co wona vësrô. Dostaje się również najbliższym sąsiadom parafrazą słynnych słów Derdowskiego: Kaszubë njigdë nje przińdõ do zgùbë, a Kòcevjakji púdõ do psé srakji. Na koniec jeszcze parę inwektyw: wutrzëdëpskji to dupowłaz bądź niższy urzędnik, sługa, a zjôdgóvno (n) lub zjédzgóvno (m) to chciwiec, skąpiec (Temù zjôdgóvnú je żôl tegò, co won vësrô. Lëdze tegò chcivca napróżno nje zvjõ zjédzgóvnã, bò won bë chòc góvno zjôd spòd se. – Sych).

Rozmaitości

Nie zachowało się zbyt wiele typowych przekleństw/klątw/złych wróżb, takich jak notowane w Sierakowicach żebës béł na górze ji żebë na ce słúńce nje svjécëło. Można za to kogoś zrakòvac „zbesztać, zjechać, pocisnąć, zmieszać z błotem” i jic z kim jak z pòdzartõ jakõ, czyli mniej-więcej „nie pierdolić się w tańcu” na wiele innych sposobów poza tymi omówionymi powyżej. Poniżej jeszcze kilka przydatnych zwrotów:

zamknji flabã zamknij ryj
trzëméj pësk morda, przymknij się, siedź cicho, nikomu ani słowa
karúj sã spieprzaj
búten z tobõ wypieprzaj stąd
do szvernóta cholera
głúpi jak pãk słomë głupi jak but
do narë zrobjic zrobić z kogoś durnia, idiotę

A także parę inwektyw i epitetów:

dójas tuman, idiota
dolemón, dołemón tuman, idiota
drevni tępy, głupi
dúnas pijak a. niedołęga
flaba, pësk morda, ryj
klata (m) pies, nikczemnik, daw. żandarm pruski (dziś: policjant?)
lósbùksa, lósleder, lósbrat, lorbas chuligan, łobuz
mjelcoch grubas
njedoczënjélc ktoś ograniczony umysłowo
njedoczënjoni niedorobiony, ograniczony
strëch dziad, typ, facet
szmùra szmata
szôtornjik szmaciarz
szôtorovati dziadowski, tandetny, nędzny
szvernótni, przegrzészoni, przesnjiti cholerny, pieprzony, przeklęty
vszéla brudas, zawszawiony
wopëskòvóni pyskaty, kłótliwy

Ten wstęp do kaszubskich wulgaryzmów oczywiście nie wyczerpuje tematu, daje co najwyżej do ręki pewne narzędzia i zachęca do dalszej eksploracji. Tak téj jak jakji przesnjiti, drevni dójas cë rzeknje, co pò-kaszëbskú nje jidze richtich diablovac, to móżesz mù rzec, cobë sã… në, terô sóm/sama móżesz so pòcvjiczëc.

Skróty:

Sych – Sychta B., 1965, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej
Lor – Lorentz F., Hinze F., 1958, Pomoranisches Wörterbuch
LorST – Lorentz F., 1905, Slovinzische Texte

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Lud bez jinicjatiwë – Adamòwa Prostownica

Dodaj komentarz

Nama rządzy prosti schemat dzejaniô: môsz ùdba, gôdôsz ò ni jinyma, razã decydëjeta, żebë to zrobic… a tedë sóm to wszëtkò robisz. Jistno z tim – môsz wrażenié, że jaczis lëdze mają Twój pòzdrzatk, le w pierszim lepszim sztóce sã dokònywôsz, że jich deklaracje ni mają cëskù na decyzje w żëcym. Më jesmë lud bez jinicjatiwë. Czemù?

Pò pierszémù z przënãceniô. Wiôldżi dzél historie më za wiele ni mielë do gôdaniô. Pò drëdżémù nasza kùltura, a tak richtich to co më z ni wëcygómë, to je jedno wiôldżé wëcopanié. Z tegò, jak më naszã spôdkòwiznã prezentëjemë, wëchôdô jedna wiôlgô zgòda na to, cobë nama rządzëlë cëzy, a më spòkójno żdelë za jich łaską. Wszëtkò je schòwóné w prostëch historiach, symbòlach, stôwianim akceńtów w zbiérach elemeńtów. Tu më jesmë zdominowóny przez bëlecajstwò nastawioné na letników.

Zaczniemë òd zôczątkù, to je òd załóżczégò mitu. Jaczi béł nasz legeńdarny zôczątk? Jakô legeńda sã z tim parłãczi? Pòwiôstka ò Bògù, co zabéł ò Kaszëbach jak twòrził swiat, i tej rozsëpôł z miecha to, co mù òstało i temù më mómë trój grzëpów, rzéków, lasów, jezór, mòrze i taczi snôżi je ten nasz krôj. Na rówiznie òdczuwaniô ti òpòwiednie przekôz je prosti. Tu nawet ni ma co mëszlec, jaczi më w ti legeńdze jesmë. Naju ni ma. To je jakôs masa, co dostała cos z bùtna. Nôlepszą nają znanką je to, że më mieszkómë we fejn placu, tej za baro sã ni mómë czim pòchwalëc. Czemù jakno załóżczi mit nie fąkcjonëje historiô biôtków Maszczi z Denama òpisónô w skandinawsczich zdrojach, abò Bôjka ò Żelôznym Wilkù Cenôwë? W òbùdwùch historiach mómë herojicznosc, pòstawã òbronë wôrtnotów, antropòmòrfizacjã zagróżbów. To pòzwòliwô ùkładac w głowie mëszlenié ò tatczëznie jakno ò czims, co wëmôgô akcje, a nié le klaskaniô na ji widok. W pierszim przëtrôfkù mómë pòstawã bòhatérë, jaczi, niechcącë stratów w lëdzach, chce przez jindiwidualné miónczi dobëc nad wikińsczim wrogã i tim samim zagwësnic swòjémù lëdowi mir. W drëdżim Żelôzny Wilk pòriwô dzecë, jaczé mają bëc przińdnotą, te dzãka pòmòcë czarzbë dobiwają wòlnotã, le Wilk całi czas dulczi. Ùdôwô mù sã zòchlëc dzeùsa, jaczi za nim jidze, le ji bracyna zabijô złégò bòhatérã. Sostra-zdrôdcka òpùszcziwô zemiã òjców, bracyna-bòhatéra je protoplastą nôrodu. Ale nié, lepi gãstolëc ò turisticznym pòtencjale dónym z niebiańsczégò miecha…

Ò legeńdach to mòże wiele gadac. Historie ò wieszczich i dëchach téż mają wiele herojicznëch wątków, dzyrsczich bòhatérów, co retają spòlëznã przed dzejanim złëch mòców. Sygnie pòszëkac.
Tôkel felënkù jinicjatiwë mómë téż w symbòlice. Dzéń Jednotë Kaszëbów je ùstanowiony na wdôr tegò, że chtos dzes ò naju napisôł. Nie napisôł, że më jaką pòbitwã dobëlë czë jaczi gôrd pòbùdowelë, le że chtos tam je najim władcą. Rozmiejeta Wa tã biérnosc? To dô wiele roczëznów, jaczé spòminają nasze dobëca na rozmajitëch pòlach, nasz rozwij, decyzje, jaczé pchałë do przódkù. Jak to je mòżlëwé, że më tim nie żëjemë?

Ùcékanié òd jinicjatiwë w naji kùlturze wcale nie robi z naszińców strachòbliwców, co sã wëcopiwają z kòżdi akcje. Prosto nie robimë akcjów na rzecz naszégò nôrodu. Rolã mòtora, co naju napãdzywô, przëjimô tedë jinô kùltura, dzysô pòlskô, i to w ji miono pòdjimómë dzejanié. Në i z żôlã jô widzã, że jeżlë më nie przewôrtnimë naszich elemeńtów kùlturë, tej mdzemë mielë to co mómë: dzejanié w miono pòlsczi kùlturë, a Kaszëbë w sërcu do tegò, żebë na nie pòwzerac na kòłowi wanodze. Jô równak wierzã, że sã w naju latos òdecknie Maszka i Krëk, że miast żdac na òbùdzenié wòjska, më sami do pòbitwë staniemë. Jakô to mdze pòbitwa? Chto je naszim wrogã, jaką mô taktikã, czegò tak richtich bronimë i co dobiwómë? Na te pitania òdpòwiôdô cykel Prostownica, jaczi je dali cygniony w 2019 rokù.

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

10 zdań, które nas, Kaszubów, wkurzają – Adamòwa Prostownica

1 komentarz

Dzisiaj pragnę podzielić się spostrzeżeniami na temat tego, co nas irytuje, a powtarza się na tyle często, że wielu z pewnością przeczyta moje słowa jakby to były ich własne. W sumie pojawiają się one od dawna, ale może dzięki temu, że je w sposób bezkonfliktowy wyjaśnimy, w przyszłym roku będzie ich mniej.

1. Jak jest “agrafka” po kaszubsku?
Kto nie słyszał tego pytania? Zawsze się znajdzie jakiś sąsiad, który słysząc, że mówisz po kaszubsku, dzieli się tą niezwykle zabawną zagadką z niesłychanie zaskakującą puentą. Nic to nie da, że w kaszubskim są na to określenia takie jak “zészerka”. Sąsiad i tak powie, że nie (przecież to nie może zakłócić kawału) i tak naprawdę to “zakrąconô szpila”. Po tym oczekuje, że wszyscy wstaną i wśród śmiechu i owacji będą podziwiali jego dowcipność, po czym jakiś muzyk zagra solówkę na perkusji, kobietom od łez śmiechu rozmyją się makijaże, a powietrze przeszyją fajerwerki.

Czy wiecie, że ten żart już nikogo nie bawi? Podobnie jak ten, że “dwie nodżi do grëpë” oznaczają komendę “baczność”. Za to język kaszubski jest bardzo wdzięczny do komizmu językowego i warto poruszyć wyobraźnię i stworzyć coś, co rzeczywiście będzie zaskoczeniem. Niekoniecznie musi być zagadką w stylu “jak jest po kaszubsku”, bo ta konwencja, przynajmniej na jakiś czas nam się przejadła.

2. “Wyobrażasz sobie, żeby na randce mówić po kaszubsku? To by było śmieszne!”
Wyobrażam sobie. Sam tak robię, kiedy zabieram moją żonę. Rozmawiamy tak również o planach na przyszłość, wydatkach, pracy, urlopie, kłócimy się, przepraszamy, prawimy komplementy, dzielimy spostrzeżeniami, mówimy o przeczytanych książkach, opowiadamy dowcipy. To normalne, podobnie jak robienie tego wszystkiego po węgiersku czy w języku Indian Navajo. Każdy z tych języków to system komunikacji, w którym określone dźwięki w określonym układzie oznaczają określone elementy rzeczywistości lub abstrakcyjne pojęcia pozwalające tę rzeczywistość opisywać. Niektórzy naprawdę myślą, że my nagrywamy filmiki, gadamy do mikrofonu i piszemy dla beki, a potem sami się śmiejemy, jaki ten nasz język zabawny. Otóż nie. Następnym razem, kiedy pomyślisz o tym żeby (nawet jako wyraz sympatii) powiedzieć komuś, że fajnie, że mówi po kaszubsku, bo to śmieszne, zastanów się dwa razy. Nikt nie chce słyszeć tego o własnym języku.

Sam miałem dwie takie sytuacje. W jednej, kiedy delikatnie zwróciłem uwagę osobie tak oceniającej, ona nawet nie zrozumiała. Bo jak to zrozumieć, przecież to jest beka. Drugiej osobie zrobiło się głupio, więc chyba ze zrozumieniem tego faktu nie jest aż tak źle. Trochę jesteśmy sami sobie winni. Daliśmy się sprowadzić do roli opowiadaczy kawałów w kolorowych strojach. Nieraz, kiedy mówię coś po kaszubsku w prywatnej rozmowie po występie satyrycznym, ludzie “szukają puenty” i kiedy okazuje się, że to, co powiedziałem, nie miało być zabawne, nieznacznie uśmiechają się “z grzeczności”.

3. “Ni ma Kaszëb bez Pòlonii…”
Nie chodzi o to, że fragment wiersza Derdowskiego nas wkurza. Jest to ważne hasło, które każdy w jakiś sposób uznaje. Dla jednych to wyrażenie naszej polskości, dla innych związku dwóch narodów w ramach jednego państwa. Wkurza nas natomiast używanie fragmentu poezji jako argumentu. Wyobraź sobie, że wynajdujesz ciekawe dokumenty, wypowiedzi ważnych osobistości i starasz się korzystać z różnych nauk, aby nimi opisać rzeczywistość. Ktoś się z Tobą nie zgadza, bo jeden poeta napisał wiersz, w którym jest inaczej. Brzmi niepoważnie? Dla nas to chleb powszedni internetowych dyskusji.

4. “Kaszubi to separatyści!”
Wyjaśniałem to w poprzednich wpisach, wyjaśniałem w komentarzach pod nimi, ale nadal ne jest to jasne. Oczywiście – niejasne może być dla kogoś, kto dopiero poznaje tę tematykę i nie rozróżnia pojęć “narodowość” i “obywatelstwo”. Ja nie za bardzo rozumiem, czym różni się “ironia” od “sarkazmu”, zdarza mi się pomieszać “bynajmniej” z “przynajmniej”, nie potrafię ułożyć w kolejności chronologicznej etapów życia organizmu od poczęcia do śmierci. Nikt z nas nie musi znać się na wszystkim naraz. Boli jednak, że pewnym osobom coś wyjaśniasz, oni nie mają pytań ani uwag, czyli chyba zrozumieli, ale w kolejnych wpisach dalej pokazują, że nie wiedzą, o co chodzi. Tłumaczysz, że jesteśmy Kaszubami, a nie Polakami, ale jesteśmy polskimi obywatelami, a Polska to nasze państwo. Nie czujemy się przez władze okupowani, nie zamierzamy przesuwać granic, jedyne na co nie ma naszej zgody to na narzucanie nam tożsamości. To chyba uczciwe podejście, prawda? I jest to wyjaśnione tysiąckrotnie, ale osoba, która raz się z tym zapoznała za tydzień znowu się zdziwi, że ktoś wobec nas używa słowa “naród” i będzie się pytała o to, dlaczego jesteśmy separatystami. Najzabawniejsze jest to, kiedy ktoś mi wyjaśnia, że ewentualne państwo kaszubskie miałoby problemy gospodarcze, słabe znaczenie na arenie politycznej i jego utworzenie generowałoby koszty. Miło, że ktoś mi to objaśnia, ale w sumie po co? Nie szkoda czasu?

Jedyny aspekt separatystyczny to dla mnie chęć odseparowania się od kretynów, którzy nie mogą tego zrozumieć. Nie mówię tu o każdym, kto zgłasza takie wątpliwości, ale o tych, którym wyjaśnienie tego nic a nic nie daje.

Osobom, które pierwszy raz stykają się z tą tematyką, z chęcią tłumaczę: deklarujemy odrębną narodowość, tak jak robili to nasi przodkowie od czasów Wiosny Ludów, kiedy pojęcie narodu się krystalizowało. Od czasów wygaśnięcia dynastii książąt pomorskich nie dążyliśmy do utworzenia własnego państwa, ponieważ mija się to z postawionymi przez nas celami. Jedno drugiego nie zakłada, w Polsce oprócz Polaków żyją Łemkowie, Tatarzy, Ślązacy, Kaszubi, Romowie itd. W przypadku wątpliwości i pytań proszę mówić, chętnie objaśnię.

5. “Nie piszę po kaszubsku, bo narobię błędów”
Wśród Kaszubów panuje ciekawy paradoks. Osoby, które piszą w urzędach, na plakatach, w restauracjach itp. nie tylko popełniają błędy, ale olewają głosy krytyki, podają pokrętne tłumaczenia, dlaczego akurat taki zapis zastosowali i są przekonani o swoich kompetencjach. Z kolei tam, gdzie jest przestrzeń na naukę na własnych błędach i szlifowanie – w prywatnej korespondencji, nieoficjalnych wpisach na portalach społecznościowych itd. ludzie wykazują się zbyt daleko posuniętą skromnością i rezygnują z pisania po kaszubsku, bojąc się krytyki. Ludzie, piszcie! Inaczej nie da się nauczyć. I nie taki diabeł straszny – my, piszący po kaszubsku, nie jesteśmy potworami, które wypatrzą każdy błąd i uduszą jego autora podczas snu. Zdarzy się, że ktoś “poprawi” nas publicznie, co może być krępujące, ale tym naprawdę nie warto się przejmować. Z kolei do osób, którzy starają się korygować błędy innych apeluję – bądźcie delikatni, można to zrobić w prywatnej wiadomości, można podczas wymiany wpisów samemu zastosować poprawną formę jako przykład – ludzie są różni i nie każdemu przyjęcie krytyki przychodzi z łatwością. To naturalne, nie budujmy barier dla takich osób. Otwarcie krytykować można jedynie instytucje, które robią coś publicznie i powinny stanowić wzór.

6. “Gdańsk nie jest stolicą Kaszub”
Argumenty za tym, aby to inne miasto było naszą stolicą, opierają się głównie na żywotności kultury, etnicznych proporcjach w populacji i woli mieszkańców oraz samorządów. Tymczasem stolica to siedziba władz. My własnych władz nie mamy, ale ich siedzibą w tej części Pomorza, w której dzisiaj żyjemy, był i jest Gdańsk. Kropka. Książęta kaszubscy nie rezydowali w wiosce nazwanej Kartuzami, Wejherowo w ich czasach było porośnięte puszczą. A, że tylko 10% gdańszczan to Kaszubi? W Londynie może niedługo pozostanie tyle etnicznych Anglików, ale nie sądzę, by chcieli przenosić z tego powodu swoją stolicę.

W całej dyskusji zastanawia mnie duże zaangażowanie jej uczestników. Stolica w obecnej rzeczywistości ma dla nas wymiar symboliczny – odwołuje się do historii, idei. Uznanie Gdańska za stolicę, co zostało zrobione już przed wielu laty, nie nakazuje mieszkańcom przyjęcia określonej postawy, nie zmienia języka urzędowego, nie powoduje dyskryminacji. Poza tym nie ujmuje innym kaszubskim miastom nic z ich roli kulturotwórczej. A Gdańsk będzie stolicą ze względu na fakty, więc nie ma sensu się spierać, czy warto go uznawać czy nie, bo nie zmienimy historii, z której wiadomo, kto nadał miastu prawa miejskie i kto spoczywa w Katedrze Oliwskiej. Nie szkoda czasu i nerwów na dyskusję na ten temat? To tak jakby zupełnie serio dyskutować ze specjalistami od „Imperium Lechitów” czy Płaskoziemcami.

7. “Po co ci kaszubski?”
Odpowiedź w tym felietonie.

8. “Tobie się ten kaszubski jeszcze nie znudził?”
A Tobie polski? Kiedy przestniesz się wygłupiać i podpisywać zdjęcia na insta w tym zabawnym języku? Widzisz, jak absurdalnie to brzmi? A powtarzane wielokrotnie staje się irytujące.

9. “To Kaszubi mogą…”
Dodaj, co chcesz. Chodzić na basen? Jeść sushi? Grać w coś, co nie jest baśką? Serio, spotykam się z takimi pytaniami. Kiedy wychodziłem od masażysty osoba, która mnie zna, spytała “To Kaszubi chodzą na masaż?”. Nie, jak coś nas boli, to idziemy do żyjącej w lesie babci, która naparzy nam ziół i natrze tajemniczą maścią, wykonując znak krzyża i spluwając przez lewe ramię. Niby to żart i nie ma co się obrażać, jednak pokazuje, jaki jest nasz obraz w społeczeństwie. Żyjemy w szachulcowych chatkach, w których nie ma prądu, wodę czerpiemy ze studni i nie interesuje nas nic zzewnątrz. Wiecie, że tak nie jest? I nigdy nie było, bo jako lud nadmorski mieliśmy dosyć duży dostęp do dóbr i idei z innych kultur już od czasów przedchrześcijańskich. Obcowanie z innymi i korzystanie z ich dorobku mamy we krwi.

Kiedyś ciocia spytała mnie, jak jest “ksero” po kaszubsku i kiedy jej powiedziałem, to mówiła, że na pewno tak nie jest, bo Kaszubi nie robili ksero… serio!

10. “Zrób to tak, żeby turystów to zainteresowało”
Mówiłem już w jednym z poprzednich tekstów. Nie jesteśmy małpami w cyrku, nie robimy naszej kultury pod turystów. Dla nich mamy pewne elementy, ale one nie są naszą całą spuścizną. Jak coś robimy, to niekoniecznie nastawiamy się na to, żeby inni nas oglądali i płacili. Robimy to dla siebie, tak jak każdy naród.

Chcesz wiedzieć co mnie wkurza najbardziej? Że w większości powyższe zdania słyszę od samych Kaszubów…

Takich zdań jest mnóstwo. Jak ich uniknąć? Po prostu traktujmy kaszubską kulturę normalnie. Jesteśmy ludźmi, którzy mają określone, jasno wyrażone poglądy, swoją tożsamość traktujemy serio, to znaczy nie jest ona elementem pracy czy zabawy, którą opuszczamy, kiedy nam się znudzi. Podobnie jak Ty nie opuszczasz swojej tożsamości, tylko towarzyszy Ci ona w każdej chwili i nie chcesz, aby została urażona. Nie myśl też, że jesteśmy bardzo delikatni i apeluję tutaj o jakieś specjalne traktowanie. Wręcz przeciwnie, na ten rok i wszystkie kolejne życzymy sobie, żebyśmy się traktowali normalnie.

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Z familią nôlepi w ksążkach? – Adamòwa Prostownica

Dodaj komentarz

Familijné swiãta – z jinternetowëch òbrôzków jô widzã, że to je straszny czas, czej më mùszimë ùdawac, że sã kòchómë, sztresowac sã pòtkaniama z wùjama z jiny pòliticzny òpcje i nieszczerze so żëczëc tegò, co dobré. Je z nama tak lëchò? I mòże më – nôrodny i niénôrodny dzejarze téż jesmë taką familią, z jaką dobrze wëzdrzimë le na òdjimkach abò lepi – w pòprojektowëch pùblikacjach?

Czej jô widzã lëdzy, co przed Gòdama stãkają, że przed nama cząd nieszczerëch gôdków, larwów nakłôdaniô, sztresu zrzeszonégò z wëmùszonyma pòtkaniama, to mògã le żałowac tëch niebòrôków. Mòja familiô téż nie wëzdrzi jak z reklamë margarinë, le jô bë w żëcym nie pòmëszlôł, że pòtkanié z nią to je jaczi niechcóny òbrzészk. A mòże prawie temù, że më nie wëzdrzimë jak zerialowô rodzëzna i nawet nie próbùjemë bëc. Rozmajice biwô, le më sã razã trzimiemë i nawet jak chtos sã z tegò wëkrësziwô, tej je traktowóny ze żëcznoscą, jakô sã kòżdémù człowiekòwi słëchô. Taczi niedoskònałi familie jô kòżdémù żëczã!

Jistno je z krewnyma na wiesołach. To dô rozmajité tegò zortu rozegracje. Na jednëch widzymë ùsmióną grëpã lëdzy, co sã sobą ceszą. Na drëdżich Młodô Pôra so wëmëszliwô Amercan Wedding, biôłą tonacjã, pòwôżną mùzykã i pilëją, cobë nick nie zabùrzëło fòrmë. I tedë lëdze mają stracha sã ùsmiechnąc, bò jak to mdze na zdjãcach wëzdrzało? Młodô Panna je tak zajisconô tim, cobë kwiatë nie òpadłë, że nie ceszi sã z tegò, że długò niewidzonô półsostra sadła kòle kawaléra i klôr widzec, że òna sã szëkùje do złapaniô sztraùsa na òczepinach. Taczégò pòdchôdaniô jô nikòmù nie żëczã.

Jaką familią jesmë më – jãzëkòwi i nôrodny aktiwiscë? Jak kòżdô – pòdzeloną, z czôrnyma òwcama, pò rozmajitëch przeżëcach, pòrenioną, le taką, co jidze do przódkù. Nié ò tim jô równak chcã gadac. Gòdë to je dobri czas, cobë sã przërównac, czë më chcemë ùchòwac sztiwną fòrmã, w jaczi ni ma placu na spòntanicznosc i wseczëca czë jesmë grëpą dejowò krewnëch lëdzy, co sã dobrze ze sobą czëją i są żëczny nawet czej cos, jak to we familii, nie wëchôdô.

Jô móm czile spòminków z taczich “familijnëch pòtkaniów”. Rôz, czej bëła gôdka ò projektach, jaczé je nót zrealizowac i zdrojach finansowaniô, chtos rzekł, że më mùszimë sã wicy pòtikac, gadac, bëc ze sobą, lepi sã pòznac, zajinteresowania rozwijac, w planszówczi grac… mie zasztopało. Në jo! To mô cwëk! Wiész Të jak òdpòwiedzelë jiny ùczãstnicë zéńdzeniô? Rzeklë, że to je baro dobrô ùdba i to mùszi napisac projecht na cykel pòtkaniów! Serio?! To mòże chcemë napisac wniosk ò ùdëtkòwienié jidzeniô na piwò? Më mùszimë wëlezc bùten rubrików, tegò nieszczerégò pòtikaniô w karnie, w jaczim sã lëchò czëjemë, a zacząc bëc familią, co sã ceszi na swiãta – mòżlëwòtã pòtkaniô i spãdzeniô czasu. Czemù to je wôżné? Bò tedë më jesmë żëwim òrganyzmã, nié zamkłim karnã do realizowaniô prostëch zadaniów. Dzãka temù më jesmë w sztãdze nie marnowac leżnosców, chtërnëch më z dotacyjnégò rozwarkù nie widzymë. Te leżnoscë są wkół. To są lëdze, jaczi chcą do naju dołãczëc, nawet czej sã nie znają na ti robòce. A mòże mają jiné taleńtë, jaczich nigdë sã nie òdkrëje, bò w latosym rozdanim ni ma na nie pieńdzy?

Drëgô sytuacjô to rozmòwa pò szpëtôklu, jaczi më wëstôwielë. Më bëlë zwëczajno médëch tim dokazã, próbama, témą, nama bëło nót sã pòtkac przë czim smacznym i wëluzowac. Nie dało sã. Za wiele projektów, jaczé je trzeba napisac dzysô, bò nama leżnosc na wëjôzd, kònferencjã i wëstôwk ùceknie. I tak më tegò pilëjemë, że nama ùcékô szansa na przetrawienié jednégò wątkù, pògôdanié ò nim, pòznanié drëdżégò człowieka. Za to bëlno znajemë òperacyjné programë samòrządów, rządu i Eùropejsczi Ùnie. Co z tegò, jak më nie rozmiejemë wińc bùten tegò wszëtczégò. Chtos, chto ni mô do tegò głowë, jak sã mô z drëdżima aktiwistama pòtkac, sã czëje jak przed rozmòwą przë gòdowim stole ò pòlitice z wùją, jaczémù i tak nie wëklarëjesz, a żëczbë złożëc mùszisz.

Rodzëznë brëkùją rituałów, swiãtów, jaczé brzątwią lëdzy wkół stołu. Jinaczi wszëtkò sã sëpie. Tak je w kòżdi kùlturze, że plac do jedzeniô je tim, co trzimie tradicjã – w kòżdim jednym plemieniu i nôrodze. Do tegò je nót datów, jaczé są klôr, kòżdi je znaje i sã do nich dopasowiwô. Jistno më brëkùjemë tëch “swiãtów” – projektów, bò bez nich nic nie pùdze do przódkù. Trzeba równak téż negò “stołu” – placu do zwëczajny lëdzczi łączbë, cobë më w drodze wprzódk czasã nie mijelë naszich célów i widzelë, co w naszim dzejanim je wôżné. Tegò jô żëczã Wajim familióm, a téż naji pòspólny, kaszëbsczi rodzëznie.

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Gwiôzdor (Gwizdor) i Gwiôzdka (Panëszka) – krótkò ë na témã

Dodaj komentarz

Lëdzkô ò nich ùdba je rozmajitô ë ten, chto gôdô, mô prosto. Kò nicht nie je krziw co do naszëch czasów, tak malo òstalo z wiédzë ò nich. Jistno jak jãzëk w latach 70. XX stalata, tacëc sã zaczãna òpòwiedniô ò tëch dwòje. Gwizdor (Gwiôzdor) i Gwiôzdka (Panëszka) są dzysôdnia ju wnetka nieznôny w Kaszëbsce, a bënômi sã stalë pòmiónã sebie samëch w swiece òpanowónym przez Mikòłôja (Nikòłôja) – negò zlégò dëcha w czerzwionym òbleczenim biegającégò.

Jô ju òd cziles lat próbùjã dóńc do prôwdë ò nëch dwòje. Żebë pòznac lepi, co lëdze wiedzą ò Gwiôzdorze, w 2015 r. przërëchtowalë më z Kaszëbską Jednotą w Radiu Kaszëbë cykel aùdicjów, jaczé mialë dac slëchińcóm szansã na pòdzelenié sã jich przeżëcama z tą pòstacëją zrzeszonyma. Prôwda je takô, że to za wiôldżégò brzadu nie dalo. Nie tak dôwno, móże w nowembrze abò na pòczątkù gòdnika 2018 r., ò wspòminczi ò Gwiôzdorze prosa na Fejsbókù gazétniczka Radia Gduńsk Tatiana Slowi, le tą razą téż to nie przënioslo nick nowégò ë naszi wiédzë ò kaszëbsczich gòdowëch zwëkach nie pòszërzëlo.

Dzysdniowé gwiôzdczi – panëszczi – gwiżdże z Kòsowa (kartësczi kréz)

Do Gód nie òstalo wiele czasë. Jô jakno szkólny w Naji Szkòle we Wejrowie, móm ùczniom, jich starszim ë na òstatkù téż jinym szkólnym, wëklarowac, chto to są nen Gwiôzdor, na Gwiôzdka ë ne gwiôzdczi, gwiżdże a panëszczi. Kò to móże w glowã zôńc òd taczi bókadoscë ë krëjamnotë, a më doch (òsoblëwie dzecë) w dzysészim swiece chcemë miec wszëtkò w òrnungù! Sedzã tej ë kómbinëjã. Hewò co z tegò kómbinowaniégò mie wëchôdô:

  1. Gwiôzdor przëchôdô we Wilëją Gód. Wëzdrzi òn rozmajice: czasã mô òbleklé kòżëch przewrócony, czasã mòdrą kòszlã, jiną razą mantel slomiany. Na glowie nosy fùtrewą mùcã abò klobùk, abò kòrónã ùplotlą ze slomë, jakô sã zwie kôpa ë przëpòminô kòszkã. Twôrz Gwiôzdor mô zaslonioną larwą a w rãcë trzimô kòrbôcz abò rózgã. Mô òn ze sobą miech z darënkama (czedësz to bëlë drzewiané zabôwczi, òrzechi, kùszczi, szlejfczi) dlô grzécznëch dzôtk, co pôcérz mògą, ë rózgã / kòrbôcz dlô nielusëch, co przez cali rok rôkùją ë pôcerza ni mògą.
  2. Gwiôzdor mô wiele mión: Gwizdór, Gwiżdż, Gwiszcz, Stôri Józef, le wiedno je to prowadnik Gwiôzdczi (gwiôzdków, gwiżdżów, gwizdarzów, gwiôzdorów), jaczi pierszi wchôdô w chëcze ë sã domôcëch pito: „Chceta wa (Panią) Gwiôzdkã widzec?”
  3. Gwiôzdor glosno gwiżdże abò zwòni zwónkã, czasã klëkòce klëkòtką.
  4. Pani Gwiôzdka (prowadzonô przez Gwiôzdora razã z jinyma pòstacëjama z gwiôzdków) téż môlama rozdôwa darënczi we Wileją Gód. Tak bëlo w òkòlim Gduńska, Kartuz, na Òksëwsczi Kãpie ë na Hélsczim Póllądze. Bëla òna òbleklô na biôlo ë kòl rëbôków gãbã miala przëkrëtą jadrã. Wedle stôrëch lëdzy Gwiôzdka bëla z Gduńska, bò tam òna mògla w krómach dostac ne zachë na darënczi.
  5. Pani Gwiôzdka na nordze ë nordowim-zôpôdze zwala sã Panëszką. Wedle mie to sã stądka wzãno, że tam na nordze bëlo czedësz wiele panów (wicy jak dze jindze na Kaszëbach), a panëszka to je córka abò bialka pana. Prawie dlôte òna téż mògla darënczi przënaszac, bò bëlo jã nó to stac.

Na zakùńczenié jô wszëtczim żëczã, cobë latos na pitanié: „Cëż cë Gwiôzdór przëniós? / Cëż cë Pani Gwiôzdka – Panëszka – przëniosla? ”, Wa mòglë pòwiedzec: „Wszelenijaczégò skòpicą miech!”

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Stôri Kaszëbi – Adamòwa Prostownica

1 komentarz

Të gôdôsz jak stôri Kaszëba – nôlepszi kòmplemeńt i scwierdzenié, że nasza gôdka nie je wëkòszlawionô cëzą nalecëzną i sztëcznyma fòrmama. Kaszëbsczi jãzëk pòstarziwô człowieka. A to lëchò w czasach kùltu młodoscë.

Nié do kùńca równak na glorifikacjô stôrëch je lëchô. Tak je w kòżdi nôtërny kùlturze, dopiérze masowô kùltura wprowôdzô ùcék òd staroscë. To sélanié seniorów w place, dze na nich nie je nót wzerac, nieczerowanié sã za jich słowama, kùreszce òdmłodniwanié sã nawet czej to ju leno smiészi – to je òbrôz dëchòwi i kùlturowi pùstczi. Mie baro ceszi, że w kaszëbsczim jãzëkù jak chcemë gadac ò stôrëch lëdzach, tej bez gãstoleniô pòwiôdómë “stôri lëdze”. Pòlôszë szukają eùfemizmów “osoby starsze”. Starszé jak chto? Czemù taczi mëtel wërażiwaniô? Prosto to sã nie słëchô gadac “stary”, bò to mòże òbrazëc. Temù téż w pòlsczi kòlãdze “Józef stary” zamienilë na “święty”, żebë mù nie bëło przikro i cobë nicht gò nie parłãcził z prostatą, parkinsonã i wiecznym stãkanim, że “przódë to bëło”. A më jak gôdómë “stôri”, tej nie òbrôżómë, bò stôri to prosto stôri człowiek i tëli. Jak gôdómë ò kims, że mô bruné abò mòdré òczë, tej nie òbrôżómë, le fakt scwierdzywómë. Jistno z wiekã.

W mòji kritice tedë nie jidze ò gôdanié, że mómë ùdawac wieczno młodëch, prosto je nót scwierdzëc, że nasza kùltura je ùtożsamiwónô ze staroscą i to je pòwôżny tôkel. Kùli razë më czëjemë w òdniesenim do młodëch “ten je jak stôri Kaszëba”? To wiedno znaczi “òn je richtich, nôtërny”. Zadanié dlô wëòbraznie: jaczé òbrazë sã pòjôwiają w głowie przë słowie “Kaszëbka”? Tak jak w jednym z rëchlészich felietonów bëło rzekłé – farwné òbleczenié, a do tegò to je gwës takô stôrô białka, co robi chléb ze szmùltã i kòżdémù kôże jesc. Kaszëba? Sëwi, z wiôldżim kózrã, nie ògarinô technologiów i gôdô, że przódë bëło lepi. Òni nie za baro cos mògą zrobic, mògą nôwëżi pòwiadac, spòminac, równak czãżkò, żebë jich robòta mia cos wniesc.

Nasza kùltura w taczim mëszlenim mô dwa wektorë. Jeden skansenowi – “ti stôri tim młodim”. Gôdómë ò kùlturze, le ji nie twòrzimë. Rekònsztruùjemë cos, co sã nie òdnôszô do naji sytuacje i mô charaktér le jinfòrmacyjny. Takô kùltura nie bùdzy, nie pòdskacô, le pòwiksziwô wiédzã. Drëdżi wektor to “ti ùtwórcowie tim stôrim”. To nôlepi òbrazëje rozmòwa z klijeńtką, jaką jô miôł na témã wëstãpù dzes na pôłnim. Òna rzekła “më ju na tim festinie mómë skòpicą atrakcjów dlô młodëch, tej chcemë wasz kabaret, tak co stôri lëdze téż mdą mielë co dlô se”. Më w niżódnym placu nie napiselë, że nasze szpòrtë trôfiają barżi do emeritów. Propòrcjô midzë granim na òsmënôstkach i dniach seniora to 4:1 dlô gebùrstagów tëch wchôdającëch w ùstné żëcé. Gwës, më rôd wëstąpimë do lëdzy, co mają wnet 3 razë tëli lat co më, le to nie je nasza szpecjalizacjô. Skądka mëszlenié, że më jesmë atrakcją dlô stôrëch? Jo, to, że grajemë pò kaszëbskù! I nick nie dôwô to, że naje szpòrtë sã òdnôszają do swiata lëdzy w przëdzélu 25-35 lat stôrëch, òbserwacyjny hùmòr wëstãpiwô czãscy jak pòwiôstczi z pùeńtama, a na spòlëznowëch pórtalach jesma w łączbie colemało z lëdzama młodszima jak ma.

Jak jô przëzéróm w mediach wëpòwiescë młodëch, co są òbjimniãti kaszëbską edukacją, tej widzã, że baro czãsto òni jakno przëczinã ùczbë swòji mòwë pòdôwają chãc gôdaniô z ópama. To je baro szlachetné, le pòkazywô téż, że sóm jãzëk dlô nich nie je wôżny. Jô z ùwôżaniô dlô ópów i òglowò przódków gôdóm w jich i mòjim jãzëkù, a nié “sã ùczã jich jãzëka”. Mie sã wëdôwô, że taczé nastawienié je pòzytiwniészé.

Do czegò taczé mëszlenié prowadzy? Zycher do tegò, że młodi lëdze nie wchôdają w tã témã – merkają, że òna nie je dlô nich, tej co sã bądą pchelë? Je téż jesz jeden efekt, ò jaczim më mùszimë wiedzec. Cobë to zrozmiec, më mùszimë wiedzec, jak nasz mùsk reagùje na młodosc i starosc.

Starosc dzysô sã parłãczi jednoznaczno negatiwno w pòpkùlturze. Głãbòk w naju równak sedzy ùwôżanié do mądroscë, doswiôdczeniô i achtnienié stôrëch lëdzy przez swiądã, że më téż czedës mdzemë w jich sytuacje. Pòkazywómë téż jich żëcé jakno wzór – za jich czasów lëdze sã kòchelë całé żëcé, relacje z drëchama nimò kòmùnikacjowëch ògreńczeniów bëłë głãbszé jak w czasach wirtualny łączbë, materialno gòrszô sytuacjô nie wadzëła we wikszi redoscë. Wszëtkò bëło prôwdzëwszé i głãbszé. Pòdswiądno më chcemë tim namiknąc, bò sami nie wiémë so radë z najim żëcym. To je ùproszczony òbrôz, le jô gôdóm ò tim, co nama w głowie sedzy, a nié ò złożonëch realiach. Starosc to je wiédza, le téż słabòsc. Mómë ji stracha, bò më nie mdzemë samòstójny, zmianë przestóną bëc naszą zasłëgą, a zaczną bëc czims, co przechôdô òkòma naju. Wikszô wiédza dô nama òbrôz wszëtczich lëchich decyzjów, le tedë bądze za pòzdze, cobë to ùprawic.

Młodosc to czas, jaczi pòzwòliwô na fele. Młodi ni mô pòczëcô sromòtë tak wiôldżégò, cobë gò miało hamòwac przed eksperimeńtowanim. Nimò môłi wiédzë wërôbiô so wërazny pòzdrzatk i chce gò narzucëc całémù swiatu. Je barżi nastawionô bùten jak bënë – lżi ji je biôtkòwac ò òczëszczenié planétë z CO2 jak òpòrządzenié swòji jizbë. Głëpasô, smiésznô, pózni më sã ji sromómë – le bez mòcë młodoscë swiat bë nigdze nie zaszedł!

W taczim rozmienim nëch procëmległëch biegùnów stôwianié naji juwernotë pò stronie stôrëch dôwô pòczëcé nôtërnoscë i głãbie, le równoczasno nie stôwiô na zmieniwanié swiata. Kaszëbstwò je tedë bënowé i nie je nót, a nawet sã nie słëchô za baro z nim òbnaszac. Ni mòże téż bëc za wërazné. W pòliticznëch decyzjach (w taczim rozmienim òpisywóny sytuacje) më mómë bëc Pòlôchama, nôlepi z zéwiszczama napisónyma na kòszulkach, a nasza nôrodnô swiąda je zagłëszonô. Nié temù, że je gòrszô, prosto òna ni mòże nic zmienic.

Òdmłodzenié naji nôrodny swiądë dô dwa efektë – pò pierszé, co je logiczné, wicy młodëch mdze sã z tim ùtożsamiwało. Stôrëch lëdzy më mómë ùważac, słëchac jich radów, ale nie nëkac jich do robòtë, czej sami jakno młodi sedzymë w môlu! Drëgô rzecz, jaką przëniese wzéranié na nas w kategòriach młodoscë, je danié naszi rësznoce mòżlëwòtë spòlëznowégò cëskù, mòcë, z jaką mùszi sã liczëc, bò nié le mądrosc przez naju przemôwiô, le téż determinacjô, cobë ta mądrosc sã rozkòscérza. Czas sã wëlékarzëc z nôrodny gerontofilie!
Jak to zrobic? Kò jaczi złoti radë jô ni móm, jô le jem zycher, co to mùszi wiele sprawów na rãbë wëwrócëc.

Tôkel z młodima je taczi, że ti, co w kaszëbiznã wchôdają, ti wpùszczają w sebie elemeńt staroscë (rozmióny zgódno z rozmiszlaniama w tim teksce). Jô nie chcã terô bëc prowòkacyjny… abò jo, chcã! Jô chcã terô pòkazac, że më – roczniczi 85-95 jesmë lepszi jak ti młodszi. A co! Më téż nie jesmë tak stôri, cobë sã nie bùńtowac i nie prowòkòwac. Jak më wlôżelë na binã sprawów zaczãtëch przez Cenôwã, tej më mielë kònkretną ùdbã – rozwalëc w trón mëszlenié ò kaszëbiznie jakno fòlklorze i pòkôzanié, że normalny lëdze mògą w ti kùlturze fùnkcjonowac. Plan béł prosti. Nôprzód cos, czegò nienawidzymë, rozwalëc, a pózni… sã ùzdrzi. Głëpasé? Mòże i jo, ale jaczé mòcné! A terô jô jadã na pòtkania młodëch, strzód jaczich wikszi dzél to taczi ùrodzony pò 1995 i co? Jô jich pitóm, co òni chcą wniesc w rësznotã. I te dzôtczi z gòłima kòstkama pòwiôdają, że jak òni ju tu są, tej bë chcelë tuńcowac, wëszëwac, to co òni w szkòle mielë. Pò prôwdze? Ok, jeżlë Wa to pò prôwdze chceta robic, tej to róbta. Bądzemë za cziledzesąt lat mielë taką sytuacjã – më stôri wëchòwóny na Damrockersach i Wa młodi wëchòwóny na Kaszëbsczich Nótach. Problém je taczi, że jô Wama nie wierzã ani përznã. Wzéróm na waje frizurë, kòszle, na waje profile na pórtalach i jô wiém, że to, co Wa gôdôta, to nie je prôwda. Czejbë Wa chca wniesc tuńce abò pòwiôdanié szpòrtów z XIX stalata do najégò kùlturalnégò żëcô, tej to bë bëło widzec na tëch òdjimkach. Prosto Wa robita to, co Wama kôżą szkólny i anymatorowie, i to je Waja ùdba na kaszëbiznã. Taką Wama delë, a Wa ni môta alternatiwë, bò doch to je kùltura dlô stôrëch i ti stôri Wama taką a nié jiną fòrmã delë, tej Wa sã ji trzmieta. Móm jô prôwdã? A mòże Wa mia w głowie taką mëslã – zrobimë cos pò czim wszëtczim gala pãknie i bądą wiedzelë, że më téż mómë swòje! Mia Wa? Nié? Tej nôwëższi czas cos taczégò wëmëslëc.

Jô, ùrodzony w 1992 rokù, sã czëjã młodo, chòc jô czuł, że dlô niejednëch to je jinô era. Mòże jô ju ni mògã balowac całi tidzéń pò Dniu Jednotë, wrzeszczec przez òkno aùtoła patrijotnëch zéwiszczów pò nocach i szkalowac w karczmie na lëdzy, co lëchò gôdają ò najim jãzëkù z czijã do bilarda w rãce… ale jô móm taczé przeżëca i jakbë to niepedagògiczno brzëmiało – jô bë jich w żëcym nie zamienił na Waje zajmë ze szkólną òd tuńcowaniô i wizytë w mùzeùm. Na wiele rzeczi jô so ju ni mògã pòzwòlëc, chòc do staroscë mie je wiele dali jak do młodoscë. Jô do Waju apelëjã, młodi lëdze – zachòwùjta sã jak młodi! Bò jak Wa ju terô jesta stôri, tej jaczi Wa mdzeta pózni?

Bez kategorii, Felietón, Wszëtczi artikle

Po co nam kaszubski? – Adamòwa Prostownica

Dodaj komentarz

Kaszubistyczne świry są podniecone, gdy ktoś pyta jak się wymawia “ë”. Uwielbiamy, gdy ktoś chce wiedzieć, jak się przywitać, wyznać miłość i czy to prawda, że w kaszubskim nie ma wulgaryzmów. Unikamy jednak odpowiadania na pytanie: po co w ogóle uczyć się języka, który się do niczego nie przyda? No, bo w sumie, po co?

Przetrawmy jednak ten ciężkostrawny wątek. Dzieci w szkole mają poznawać angielski, bo się przyda, potem niemiecki, hiszpański, mandaryński, włoski, ale po co im język, w którym wikipedia ma ledwie 5 tysięcy haseł! Poza tym musi być czas na korki z matmy, grę na flecie, karate, no i jak już ma te 9 lat, to najwyższy czas nauczyć się inwestować na giełdzie!

Nie tylko wybory rodziców w kwestii edukacji są problemem. Jest zasadnicze pytanie – po co używać takiego języka? Walka o przetrwanie sposobu komunikacji? Że niby dlaczego? Za 100 lat może będzie jeden język i przynajmniej będzie spokój.

Co na to odpowiemy? No, właśnie, nie do końca wiadomo.

Każda istota ludzka ma pewną wrażliwość. W połączeniu z intelektem daje nam różne spojrzenia na rzeczywistość. Ktoś wrażliwy dostrzeże piękno wielkiej katedry, dostrzeżenie zamysłu estetycznego wyskrobanego kawałka drewna wymaga głębszego wniknięcia w tę treść przy podobnym poziomie wrażliwości. Tak jak ktoś świetnie rozpoznający gatunki owadów, ale mający wadę wzroku, bez lupy nie odróżni pszczoły od osy, nie mówiąc o podgatunkach. Podobnie jest z wrażliwością na działalność ludzką i jej wytwory. Niektóre rzeczy są wartościowe i to widzimy, innym trzeba się nieco przyjrzeć, by to dostrzec. Jaka jest wartość języków takich jak kaszubski? – można spytać. Odpowiem pytaniem – a jaka jest wartość egipskich piramid i innych budynków z tamtego okresu? Co do tego drugiego jednak nie zastanawiamy się, czy nie warto ich zburzyć i postawić galerii handlowej. A po co nam one?

Na płaszczyźnie wrażliwości kulturowej osoba, która zniechęca innych do używania danego języka, jest na tym samym poziomie co bojownik ISIS burzący starożytny budynek.

Podczas jednej z dyskusji internetowych w sprawie wprowadzenia dwujęzycznych nazw miejscowości ktoś wyraził sprzeciw i w dalszej części wypowiedzi oświadczył, że zna kaszubski, ale nie nauczył go dzieci, bo “po co”. Język, który stracił grubo ponad połowę terytorium, w ostatnim stuleciu otrzymał kilka, wydawało się, decydujących ciosów i ktoś, w kogo rodzinie od 1500 lat trwał przekaz języka, mówi “po co”! Jakby zaorać megalityczny obiekt i posadzić ziemniaki. Niby opłacalne, ale każdy z odrobiną wrażliwości brzydzi się choćby takiej myśli. Po co? Po to, żebyśmy byli ludźmi. Kropka.

Część aktywistów do tej odpowiedzi doda jeszcze kilka pragmatycznych. Dwujęzyczność rozwija mózg, opóźnia objawy Alzheimera, dodaje pewności siebie, zwiększa kreatywność, ułatwia naukę kolejnych języków. Kaszubski przydaje się w branżach turystycznej i artystycznej. Zakorzenienie zwiększa poczucie stabilności życiowej, co może przyczynić się do lepszego zdrowia psychicznego. To wszystko jednak może być osiągane także przez inne środki, zajęcia, kompetencje. Nie możemy wpaść w pułapkę pragmatyzmu, bo przysłonimy to, co najważniejsze. Zresztą myślicie, że to przekona osoby, które jako alternatywę mają masę ciekawych zajęć? Nie. I wcale nie dlatego, że te są skuteczniejsze albo dlatego, że mamusie podejmują mądre decyzje dla rozwoju swojego Brajanka. One po prostu widziały w programie śniadaniowym takie fajne coś. A ktoś, kto za tym stoi, zapłacił za wypromowanie tego fajnego czegoś. No i umówmy się – skoro walczymy o to, by kaszubszczyzna nie stała się turystycznym produktem, to nie róbmy z niej również jakiegoś produktu z branży “rozwój osobisty”.

Ja tak sobie piszę, a masy ludzi dalej nie wiedzą, “po co”. Po co używać języka, który do niczego nie jest potrzebny? Chcesz wiedzieć? Przestań pytać aktywistów językowych. Zamiast tego poproś, by wyobrazili sobie świat ludzi w mundurach, świat, w którym twój sąsiad i mieszkaniec kilkuset ulic dalej to ta sama osoba. W którym ty i oni to ta sama osoba. Niech pomyślą o świecie, w którym człowiek jest przypadkiem z przydzielonym numerem bez przeszłości i przyszłości. Każ im uzmysłowić sobie, że ich tożsamość to wypadkowa obejrzanych reklam. Kiedy to zrobisz, spójrz im w oczy. Widzisz? To właśnie jest odpowiedź na pytanie, “po co”.

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Pòlsczi Kòscół? – Adamòwa Prostownica

Dodaj komentarz

Kòscół i patrijotizm czãsto sã parłãczą. W naszim przëtrôfkù to je ò tëli czãżczé, że òn sã parłãczi z pòlsczim patrijotizmã i jak taczi kaszëbsczi nôrodnik jidze za Słowã Bòżim, tedë tej sej dostôwô słowò pòlsczé. Ten tekst katolëkóm mô pòkazac, jak z tim żëc, a lëdzóm jiny wiarë pòkazac, jak më, katolëcë kaszëbsczi nôrodnoscë, z tim żëjemë. Jô móm nôdzejã, co kòżdi co wôrtnégò tu naléze.

Na zôczątkù jô chcã pòdsztrichnąc jednã rzecz – tekst gôdô ò tëch Kaszëbach, co sã czëją nima z nôrodnoscë. Jak Të jes Kaszëba-Pòlôch, tej to je Twòje prawò, prosto ten tekst je ò lëdzach jinëch jak Të.

Katolëcczi Kòscół mòcno pòdsztrichiwô przëwiązanié do Pòlsczi. Ni ma co sã dzëwic, to mô historiczné spòdlé i patrijotizm z religią nigdze sã nie sztridëje, jeżlë te òbadwa elemeńtë nie są zniesztôłconé. Dzywno równak sã czëje w Kòscele ten, chto dërch czëje òdniesenié do “naju, Pòlôchów”, czej nie je dzélã ti jednotë. Mòże òn je w swiãtnicë persona non grata? Z drëdżi stronë Kòscół je katolëcczi, to je pòwszéchny. Wszëtczé nôrodë mògą Christusa przëjimnąc. Më wszëtcë jesmë równy przed Nôwëższim. Jakno chtos, chto rôz w tidzeniu jidze na Mszą, jô rzekã, że to nie je jaczis wiôldżi problém. Tej sej sã ùczëje taczé wëzwanié, le wikszi dzél słowów je czerowóny téż do naju. Gòrzi, jak pòlsczé swiãta wëpôdają w niedzelã – tedë ùdzél we Mszë to òbrzészk i trzeba sã liczëc z tim, że kapłón pòtraktëje naju jakno dzél pòlsczégò nôrodu i tak bądze do naju przemôwiôł. Na szczescé katolëk nie przëchôdô do kòscoła dlô ksãdza, le dlô Jezësa bëtnégò w Nôswiãtszim Sakrameńce.

Nôlepi tedë przëjimnąc pòzdrzatk, że jak gôdają do kògò jinégò, tej jô spòkójno sedzã, a jak je dzél dlô wszëtczich wiérnëch, tej jô bierzã ùdzél. Jistno z himnã “Boże, coś Polskę”. Z szacënkù dlô bracynów w wierze Pòlôchów wstôjóm, z szacënkù do sebie i swòji juwernotë nie spiéwóm. Eleganckò, ùtcëwie, bez sztridów i z tczą załatwionô sprawa. Jeżlë taczim pòstawienim sprawë jô kògòs nôrodné wseczëca òbrôżóm to to ju pò prôwdze jegò problém, za rozwiązanié, jaczégò jô sã mògã le pòmòdlëc.

Nama, nôrodnikóm, sã nie ùdało donëchczas zbùdowac taczi zrzeszë katolëcczi wiarë z nôrodną deją. Taczi, co nie je wëmôgónô, ale razã je w sztãdze twòrzëc dobri kwalitet. To je dzywné, bò nôrodny òpcje w sprawach Kòscoła sã dosc tëli zawdzãcziwô. Sygnie nadczidnąc ò żëcym ks. Frãca Grëczë, ò snôżim himnie do Matczi Bòsczi aùtorstwa Jana Trepczika, jich ùdzélu w kòrunacji naszi Swiónowsczi Matinczi. Dzysô, chòc w Kaszëbsczi Jednoce są lëdze rozmajiti wiarë, na stronie ti òrganizacje mòżemë pòznawac historiã christianizacje najëch terenów. W tim wszëtczim mie braknie czegòs na ôrt dëszpasterstwa nôrodników. I tuwò nie jidze ò twòrzenié jaczis juwernotowò-religijny hibridë, le rum, w jaczim katolëk z kaszëbską nôrodnoscą sã mòże czëc… bezpieczny? Jidze mie ò to, że mô leżnosc pògłãbiwac swòjã wiarã i równoczasno sã czëc dzélã Kòscoła, z jaczim wszëtkò je w pòrządkù. Tu nie jidze ò twòrzenié strzodowiszcza, jaczé nie stôwiô wëmôganiów abò przetwòrziwô regle Kòscoła na swój mëtel. Prawie procëmno – mô sã skùpic, żebë katolëcëzm nie béł nôrzãdłã pòlonyzacje, bò jegò cél je wëższi. I żebë na tim célu katolëcë z naszi òpcje sã mòglë skùpic w taczim karnie.

Wiedno, czej w Kòscele jô sã czëjã dzywno jakno nié Pòlôch, tej przed òczama jô móm Jezësa, co pòwiôdô swòjim ùczniakóm ò gdowie, co da swòje slédné dëtczi. Strzód ùsmiónëch, pasëjącëch do snôżoscë swiãtnicë bògatëch lëdzy, chtërny gwës midzë sobą pòwiôdają, jak to dobrze bëc w jich karnie i jak miło, że òni są jedno, je biédnô białka. Mòże sã pitô “Panie Bòże, widzyce Wë przez co jô przechôdóm?”. Mòże wątpi, bò ti bògati są tim przédnym nurtã w religijnym żëcym. Òna téż mòże czëc, że nie pasëje do òficjalnégò fejrowaniô swiãtów i kapłón tak jakbë nié do ni gôdô. Ale Bóg jã widzy. Jezës Christus gôdô swòjim ùcznióm ò ji kawlu. Wiérny Pòlôszë, klér, dëszpasterstwa mògą naju nawet w Kòscele nie widzec. To nie je wôżné. Je Chtos, chto naju widzy i bądze nas sądzył nié za nôrodną przënôleżnosc. Pamiãtôjta ò tim.