Wszystkie wpisy, których autorem jest Artur Jablonskji

Pjismò regionalné abò kaszëbskjé

04/19/2019 Artur Jablonskji Dodaj komentarz

Jãzëk ë jewo pjisënk sõ fùńdameńtã etnjicznoscë Kaszëbóv. Jeżlë më, Kaszëbji, chcemë, cobë kaszëbskji jãzëk sã stôl fùńdameńtã etnjicznoscë ë rodnõ mòvõ naszëch dzeci, żebë sztôlcëlë sã në dzecë v dëchù vjelekùlturovòscë ë dëbeltjãzëkòvòscë, żebë vëroslë z nëch dzeci bëlni, majõci klúcz do svòjéwo dôdomù Kaszëbji ë wobëvatele Pòlskji, Europë a svjata, je nôvëższi czas vrócëc do pjisënkù sztôltovônéwo na spòdlim vlôsnéwo, vërobjonéwo przez pòkòlenja ôrtë zdrzenjô. Pjisënk, jakno grafjiczné przedstavjenjé jãzëka, jistno jak jiné zachë, takjé jak svòja zemja, historicznô pamjãc abò religiô, je dzélã pòczëcô etnjiczni jednotë.

V jinternece, wod kjile dnji, nalezc jidze rôczbã Radzëznë Kaszëbskjéwo Jãzëka „do pògłãbiony diskùsji na témat zachòwaniô i rozwiju kaszëbsczégò jãzëka w przińdnoscë”. Pòdpjisôni pòd njõ nôleżnjicë RKJ dzëkùjõ vszëtkjim, co dozérajõ pjisënkù z „historiczny ùgòdë” z 1996 r. wod jakji vnetka mjinje 25 lat. Jô téż rôd do nëch slóv pòdzãkji sã dolõczajã, bò jem dbë, że bél to vôżni etap. Blós czas je nôvëższi sã z njewo vëcopac. Mòje mjono ë nôzvëskò róvnak pòd tim dokùmeńtã sã nalazlo ë temù pravje jô przëjõn rôczbã RKJ ë chcã mòje zdrzenjé nó tã spravã pjisënkù, kaszëbskji grafji, v timtú teksce pòkazac ë dokazac, czemù jô jú dali tewo kompromjisë nje wuvôżajã.

Zicher njicht bë nje „fejrovôl” żódnéwo „25-lecô ùgôdënkù z 1996 r.”, kjéjbë njé pòrëch, jakji sã zrobjil vkól naji grafji pò vëdrëkòvanjú pò-kaszëbskù „Môléwo Princa” v pjisënkù zabédovônim przez Maceja Bańdura, autora tlomaczenjô romana Antoine de Saint-Exupéry. Jô tam w ti ksõżce vëdôni lonji, v pòslovjú, napjisôl tak: „Przëklôd »Môléwo Princa«, jakji Kaszëbji pravje dostelë, móże bëc blëzkji kòżdémù, co gôdô v rodni mòvje, a norma, v jakji won wostôl stvòrzoni, je bëlnim bédënkã dlô pjiszõcëch pò-kaszëbskù, cobë jic nõ stegnõ, jakô daje nôdzejã na rozvjij kaszëbjiznë. V ti robòce Maceja Bańdura, v tim céchùnkù nama dônim, abò më wuzdrzimë élefańta dzegvjonéwo przez znjijã bóa, abò më móżemë dalé so pòvjadac »wo brëdżú, golfie, pòlitice a szlipsach«”. Pòrëch sã zrobjil, jo. Téj nastôl czas, cobë nã mòjã mëslã rozvjic.

Jô mjôl to szczescé, że na mòji drodze żëcô, kjéj jô bél 20 lat stôri, jô spòtkôl ksãdza Frãca Grëczã, Jana Drzéżdżona ë karno sztúdéróv redagùjõcëch pjismjono „Tatczëzna”. Jô mjôl to szczescé, co jô żil v baro cekavëch latach 90. dvadzestéwo stalata, kjedë czëlo sã, że wóz na jakjim nëkô svjat – téż nen nasz kaszëbskji – je na vjôlgjim zôkrãce a léckji mògõ wuchvacëc ti, co nji majõ strachù bëc aktiv ë majõ chòc përzinkã pòjãcéwo, v jakõ stronã wonji chcõ kùczrovac. Pòd dejovim cëskã wostatnéwo Zrzeszińca Grëczë ë pjisôrza Drzéżdżóna, më, mlodi z „Tatczëznë”, jesmë sã pòdpjisalë pòd „stanovjiszczã” vëdônim v czas II Kòngresë Kaszëbskjéwo v 3. numrze „Lecëdła” (bjuletinë kòngresovéwo), jakjé mjalo titel „Fundament naszej etniczności” ë tikalo sã kaszëbskjéwo jãzëka ë pjisënkù v tim jãzëkù przed vszëtkjim.

Më bëlë v sztãdze bronjic newo „stanovjiszcza” jak samòstójnotë, a Eugenjusz Prëczkòvskji, chtëren je napjisôl ë z karnã „Tatczëznë” wobgôdôl, hewo tak argùmeńtovôl naszõ wupjartosc v spravje: „(…) dobór odpowiedniego systemu ortograficznego uzależniony jest od przekonań językowych dobierającego. I to jest właśnie sedno całego problemu. Ażeby go z najlepszym i trwałym skutkiem rozwiązać, trzeba jak najszybciej powrócić do pisowni historycznej (wypracowanej na przestrzeni prawie całego wieku od F. Ceynowy do A. Labudy) i do projektu S. Bieszka z 1959 r., osadzonego na gruncie języka, powtarzam – języka kaszubskiego.”

Tëma, co móże nje vjedzõ, nót v tim placú napjisac, że pjisënk, jakji wod 1990 r. stosovôni bél v „Tatczëznje”, v jakjim 4 Evanjelie na kaszëbskji tlomaczil ks. F. Grëcza, jakji przëjãnë za svój jú tédë m.jin. Eugenjusz Gòłõbk – tlomôcz Novéwo Testameńtë czë autor romana „Tvôrz Smãtka” (z nordovima zjinakama) Jan Drzéżdżón, bél wuprocëmnjenjim sã do „Zasad pisowni kaszubskiej” E. Brezë a J. Trédra stvòrzonëch v 1975 r. Në pòvstalë na spòdlim vjarë v to, że kaszëbjizna je dialechtã pòlskjim ë dlôte ji grafja: „(…) powinna być jak najbardziej zbliżona do pisowni języka polskiego literackiego; wówczas będzie jak najbardziej przystępna dla Kaszubów i innych Polaków oraz cudzoziemców”.

To bëla wojna dvúch czësto różnëch pòzdrzadków, wo jakjich më dzisô gôdômë, że jeden je „pòlonocentriczni” a drëgji „kaszëbòcentriczni”. Ten etnjiczni dobivôl. Biblëjô, ksõżkji, gazétë, slovôrze – redaktorskô robòta E. Prëczkòvskjéwo ë jewo znajomòsc pjisënkù, za jakjim won wobstojivôl – przenôszala brzôd. Ale ze stronë strzodovjiszcza pòlonistóv Gdúńskjéwo Wuniversitetë téż nje chcelë wodpùscëc svòjéwo „doróbkù”. Mëszlã, że ten dualism pjisënkù bë varôl jesz dlúgò, kjéjbë njé cësk corôz to vjikszéwo karna szkólnëch, jakjé chcalo mjec dlô vigòdë wornung z kaszëbskõ grafjõ zrobjoné. Chto chce znac vjici drobnotóv tewo, jak doszlo do „ùgòdë z 1996 r.”, njech przeczëtô dnjovnjik Stanjislava Pestkji – dzél, jakji sã nalôz v ksõżce „Pro memoria. Stanisław Pestka 1929-2015” na stronach 286-290.

Ta lektura móże zadzëvòvac przed vszëtkjim tëch, co cvjerdzõ v svòjich vëpòvjescach v jińternece, jakjé to „mõdré glovë” ë jak baro zaslúżoné dlô „rozvjiju jãzëka kaszëbskjéwo” sã medzë sobõ dogôdalë ë salomònové rozrzeszenjé v spravje pjisënkù zrobjilë. Kjile pjisôrzóv, përznã szkólnëch, kõsk gazétnjikóv – do jakjich móże z vjiksza pasovac mësla S. Pestkji: „Dla mnie pisenk, zwłaszcza z rozmnożonymi znakami diakrytycznymi, nigdy nie był sprawą życia i śmierci” – żdalo na kúńc jãzëkòvëch sztridóv pòlonistë prof. Edvarda Brezë, jinżinérë/gazétnjika E. Prëczkòvskjéwo a tlomacza/elektrika E. Gòlõbka. Jô (historik/gazétnjik) stojôl za Prëczkòvskjim ë Gòlõbka ë na tamten czas jô bë v spravje pjisënkù le jima vjerzil.

Jak to sã stalo, że kòl tamtewo, vnetka wokrãgléwo, stolë pòlég zôpjis tipù „Szed, móg” zamjast „szedł, mógł” ë przed vszëtkjim przepadlo „jotovanjé”, wo jakjim E. Prëczkòvskji v stanovjiszczú „Fundament naszej etniczności” pjisôl, że: „Jest to najistotniejsza zasada systemu ortograficznego kaszubszczyzny, eliminujõca podwójnõ funkcję samogłoski »i« (…) oraz stosowanie w ogóle nie występującej w kaszubszczyźnie samogłoski »y«”, jô do dzisô nje rozmjejã. Cësk szkólnëch? Mést jo. Blós czë ti „prakticë” vjedzelë, co robjõ, kjedë wòlalë wo „zachowanie rozsądku i umiaru w modyfikacji pisowni” abò jiscëlë sã, że bõdõ mùszëlë wuczëc „nowego jakby języka”? Szlo jima wo jãzëk kaszëbskji? Mùszã z tim tôklã żëc, bò móm v tim wugôdënkù svój wudzél…

Le kjéj jô na to tam vszëtkò, co wostalo przëjaté ë nazvóné „kompromjisã” z 1996 r., zdrzã z tõ vjédzõ, jakõ jô dzisô móm, to v calosci zrozmjalõ je dlô mje ta jesz jedna mësla S. Pestkji z jewo dnjovnjika: „Pozostałe zmiany prof. Breza łaskawie zaaprobował.” Kò doch! Mjenjenjé „ę” na „ã”, abò „o” na „ò” ë „u” na „ù” abò vëzbëcé sã „i” v slovach tipù „cziedë”, njick nje pòpsëlo pòlonisticznéwo/pòlonocentricznéwò pjisënkù autorstva prof. Brezë ë prof. Trédra. Kaszëbji dali pjiszõ v grafji „jak najbardziej zbliżonej do języka polskiego” ë nje przëszkôdzô jima, że gôdajõ ë wuczõ sã „języka regionalnego”. Chcemë wotemknõc woczë! Bédëjã, żebë kòżdi z tëch, co majõ pòdpjisôné tamten dokùmeńt, przëpòmnõn so, jakjé mësle njim kjerovalë v tamtim czasú ë zestavjil no z dzisdnjovòscõ ë tereczasnim svòjim zdrzenjim na kaszëbskji jãzëk ë svòje pòczëcé kaszëbskòscë.

Jô, Artur Jablonskji – jeden z tëch, co sã pòdpjisalë pòd wugòdõ v spravje pjisënkù z 1996 r., chcã vama pòvjedzec, że fùńdameńtã mòji etnjicznoscë je apartni, slovjańskji jãzëk kaszëbskji, jakjéwo znakã je apartnô, klasicznô grafja, jakô nôlepji woddôvô dëcha ë mòvné znankji kaszëbjiznë, mòji rodni/nôrodni mòvë.

Felietón, Wszëtczi artikle

Kościół – bierny i niechętny

03/24/2019 Artur Jablonskji 1 komentarz

Kościół katolicki realizował swoje cele duszpasterskie w regionie przy użyciu języka swoich wiernych i jako pierwszy tworzył czasopisma w tym języku oraz audycje religijne w radiu. Duchowni wspierali bardzo mocno szkoły językowe, które powstały pomimo prześladowań ze strony władz.

Bardzo bym chciał, żeby ten opis dotyczył języka kaszubskiego. Nie jest tak niestety i kto wie, czy kiedykolwiek będzie. Język euskera (baskijski), o którym mowa w tym tekście, pomimo zakazów jego używania w państwie hiszpańskiego dyktatora generała Franco, dzięki wsparciu Kościoła katolickiego zaczął zmartwychwstawać w latach 50. XX wieku. A jak na kondycję języka kaszubskiego wpływa Kościół w Polsce?

Odpowiedź na to pytanie może stanowić przedmiot ciekawej pracy naukowej, która z resztą już powstaje w Japonii. Goro Christoph Kimura, sekretarza japońskiego Towarzystwa Slawistyki, profesor Uniwersytetu Sophia w Tokyo, zakończył niedawno prowadzone przez siebie w tym temacie badania terenowe na Kaszubach. Wśród osób, które udzieliły mu wywiadu byłem również i ja. Spostrzeżeniami, które przekazałem japońskiemu uczonemu, chciałbym podzielić się również na łamach Skry. Nie czynię tego po to, by dołączyć do licznego już grona krytyków instytucji, która boryka się z wieloma problemami nie tylko duchowej natury, lecz z nadzieją na zmianę.

W XIX wieku Kaszubi zaczęli się emancypować, tzn. budować swoją własną pozycję społeczną, niezależność ekonomiczną, a w konsekwencji także rozwijać własną kulturę, co legło u podstaw naszej etnicznej podmiotowości. Miała na to wpływ globalna modernizacja stosunków ekonomicznych, społecznych i kulturowych, która objęła, oczywiście, także inne narody, w tym Polaków. Dążenia narodowowyzwoleńcze tych ostatnich, rozbudzające się poczucie własnej odrębności narodowej Kaszubów, jak również plan umocnienia dominacji niemieckiej na Pomorzu realizowany przez państwo pruskie, sprawiły, że w drugiej połowie XIX stulecia rozpoczęła się „walka o dusze” Kaszubów. Nie wchodząc w szczegóły niezwykle skomplikowanych procesów, można stwierdzić, iż ogromna większość z nas całkowicie się zgermanizowała, spora część uległa znaczącej polonizacji, zaś mniejszość wybrała tożsamość kaszubsko-narodową.

W stosunku do Kościoła Katolickiego, którego polskie struktury oddziaływały na Pomorze Wschodnie od XII w., przyjęło się twierdzenie, iż był „czynnikiem, który wzmocnił odporność Kaszubów wschodniopomorskich na procesy germanizacyjne”, cytując historyka Józefa Borzyszkowskiego, autora m.in. książki zatytułowanej Kaszubsko-pomorscy duszpasterze – współtwórcy dziejów regionu. Jednakże równocześnie badacz ten w swoich rozważaniach nad udziałem duchowieństwa diecezji chełmińskiej w interesujących mnie procesach emancypacyjnych napisał, że „godne głębszej refleksji jest to, że w świadomości Kaszubów katolicyzm był polską wiarą, a język polski katolicką mową”. Na tego typu subtelności nie sili się już politolog Andrzej Modrzejewski, który w artykule Kaszubi wobec kwestii narodowej, napisał: „katoliccy Kaszubi byli indoktrynowani w duchu patriotyzmu polskiego przez kler katolicki, zwłaszcza przez niższe duchowieństwo”. W tej sprawie nic się nie zmieniło do dziś.

Polsko-patriotyczna (nacjonalistyczna?) indoktrynacja Kaszubów trwa na niemal każdej niedzielnej Mszy świętej. Zjawisko to nie musi za każdym razem objawiać się w formie zupełnie nieteologicznych, „bogoojczyźnianych” komentarzy w głoszonych z ambon kazaniach. W zależności od temperamentu księdza (jego politycznych poglądów) mają one miejsce częściej lub rzadziej. Zwykle pojawiają się w kontekście polskich świąt państwowych czy narodowych. Do skutecznej indoktrynacji wystarczy niemalże podprogowe powtarzanie przez kapłana: „my, naród polski”, „my, Polacy”, „nasza Królowa Polski”, „weźmy udział w narodowej modlitwie Polaków”, itd., itp., a to dzieje się najczęściej. Tak jakby Kościół nie był powszechny… Własne doświadczenie aktywisty kaszubskiego, jednego z założycieli stowarzyszenia narodowości kaszubskiej Kaszëbskô Jednota, daje mi asumpt do tego, by móc stwierdzić, że stosunek współczesnego Kościoła Katolickiego w Polsce do kaszubskiej tożsamości narodowej jest raczej niechętny. Opieram to twierdzenie np. na osobistej rozmowie przeprowadzonej z abpem Tadeuszem Gocłowskim, bądź co bądź kościelnym liberałem, w 2008 r. podczas konferencji Episkopatu Polski w Juracie, a przede wszystkim wnioskuję tak z treści kazania wygłoszonego przez ks. prof. Jana Perszona na Zjeździe Kaszubów w dniu 10 lipca 2012 r. w Sopocie – szczególnie z jego ostatniego fragmentu bezpośrednio odnoszącego się do rzekomych deklaracji Kaszëbskji Jednotë oderwania Kaszub od Polski.

Wobec języka kaszubskiego Kościół Katolicki w Polsce przyjął bierną postawę. Nie chcę tą wypowiedzią umniejszać roli poszczególnych księży Kaszubów. Są wśród nich tłumacze ksiąg nowego i starego testamentu na język kaszubski: ks. prałat Franciszek Grucza czy franciszkanin o. profesor Adam Sikora, są kaszubskojęzyczni poeci, jak ks. profesor Jan Walkusz i wspaniali duszpasterze głoszący od dawna słowo boże po kaszubsku, jak np. ks. dr Marian Miotk. Pamiętam i doceniam również zasługi dla kaszubszczyzny (języka i kultury) ks. profesora Jana Perszona oraz ks. biskupa chełmińskiego (pelplińskiego) Bernarda Szlagi i nieocenionego metropolity gdańskiego abpa Tadeusza Gocłowskiego. Zwracam jednak uwagę na fakt, że Kościół Katolicki jako instytucja nie wyszedł z inicjatywą objęcia wsparciem języka kaszubskiego. O ile mi wiadomo, w sposób formalny czy nieformalny nigdy instytucja Kościoła nie zdecydowała się na duszpasterstwo w języku kaszubskim, wydawanie czasopism, otwieranie szkół kaszubskich (nie mam tu na myśli szkół katolickich). Żaden biskup nie nakazał księżom w swojej diecezji odprawiania regularnych, coniedzielnych mszy w języku kaszubskim.

Wydanie poszczególny ksiąg Biblii, nowego i starego testamentu, lekcjonarza czy modlitewnika traktuję jako inicjatywy prywatne (bądź społecznościowe), zainicjowane przez osoby świeckie lub pojedynczych duchownych. Twierdzę również, że teksty biblijne czy liturgiczne tłumaczone na język kaszubski to zbyt mało, by uratować język kaszubski. Nie wystarczy też świadomość, z jaką w jednej ze swych wypowiedzi podzielił się metropolita gnieźnieński abp. prof. Henryk Muszyński: „Fragmenty w języku kaszubskim w wydarzeniach na całych Kaszubach powinny być obecne. Jest to bardzo ważne z dwojakiego powodu. Pierwszy powód to nasza integracja z Europą – integracja nie oznacza unifikacji. Trzeba pielęgnować swoje odrębności”. Tego typu myślenie (mimo wszystko ograniczone) charakteryzuje również wydane w 1993 r. przez abpa Tadeusza Gocłowskiego wskazania duszpasterskie dla archidiecezji gdańskiej. Ich autor poprzestaje na zaleceniu “otoczenia opieką” przez “duszpasterzy” inicjatyw związanych z “organizowaniem” Mszy św. “przez środowiska kaszubskie”.

Dlaczego tzw. „kaszubskie” Msze św. (z kaszubską liturgią słowa, modlitwą wiernych i pieśniami w języku kaszubskim) trzeba w specjalny sposób organizować? Dlaczego nie ma ich co niedziela, w ramach zwykłego harmonogramu odprawiania nabożeństw w każdej parafii na Kaszubach? Przy próbie odpowiedzi na te pytania, poza brakiem zgody (przyzwolenia) ze strony kościelnych władz, pierwsze co się nasuwa to fakt, że nie ma tylu kaszubskojęzycznych księży. Dlaczego zatem język kaszubski nie jest regularnie nauczany w seminariach duchownych w Pelplinie i Gdańsku? Pamiętam, że z inicjatywy samych kleryków zajęcia takie, nadobowiązkowe, były prowadzone w Pelplinie, ale to kolejna „prywatna” inicjatywa, a nie instytucjonalne zaangażowanie Kościoła.

Może w dobie kryzysów, jakie przeżywa Kościół, jednak warto sięgnąć po język kaszubski w codziennej pracy duszpasterskiej? Biorąc pod uwagę statystyki, które mówią, że w archidiecezji gdańskiej, w skład której wchodzą dwie diecezje: pelplińska i gdańska, a ich powierzchnia pokrywa się z obszarem etnicznie kaszubskim, do kościoła regularnie uczęszcza znacznie ponad 50 % osób (w skali całej Polski jest to 36%), nie mam wątpliwości, iż sugerowane przeze mnie działania wpłynęły by na tak pożądany rozwój języka kaszubskiego. Czy taka zmiana nastąpi, czy Kościół sięgnie po kaszubski w swoich działaniach pastoralnych, zależy pewnie od własnego „interesu” Kościoła. Wydaje mi się, że zmiana postawy z biernej na czynną (aktywną) może przynieść Kościołowi więcej ewangelicznych korzyści niż strat.

Felietón, Jãzëk, Nowinë, Recenzëjô, Wszëtczi artikle

Pismo w dyskursie narodowym

03/17/2019 Artur Jablonskji Dodaj komentarz

Refleksje po lekturze książki Artura Stęplewskiego

Dla mnie, osoby od 30 lat uczestniczącej w procesie standaryzacji języka kaszubskiego z perspektywy dziennikarza i literata, książka Artura Stęplewskiego „Semioza pisma. Cyrylica i łacinka w serbskim i chorwackim dyskursie narodowym na tle słowiańskim” jest swego rodzaju odkryciem nowego/starego terytorium, po którym stąpałem od dawna, kierując się intuicją i doświadczeniem, lecz nie potrafiłem do końca go nazwać i opisać. To lektura dla każdego – językoznawców i laików w tej dziedzinie, i choć Kaszubi i język kaszubski pojawiają się na kartach tej książki jedynie w sposób kontekstowy, to warto po nią sięgnąć, by wiedzieć, że nasze problemy z językiem, jego ortografią i standaryzacją nie są niczym wyjątkowym w świecie słowiańskim.

Pierwsza część publikacji omawia pismo jako „obraz języka i znak kultury”, zaś druga poświęcona jest „słowiańskim zmaganiom z pismem i grafią”. Najwięcej miejsca autor poświęca, oczywiście, casusom serbskiego i chorwackiego – opierając się na najnowszych XX- oraz XXI-wiecznych przykładach tych dyskursów narodowych, ale jednocześnie umiejętnie sięga po szeroką paletę przykładów z dyskursów innych narodów słowiańskich: tych najdawniejszych, pansłowiańskich wizji jednego języka z wieloma narzeczami, jak również tych najnowszych, śląskich dążeń do ustandaryzowania własnego etnolektu.

W kontekście pansłowiańskim, dla czytelnika Kaszuby, ciekawe wydają się ocena postaci i opis ideologii Aleksandra Hilferdinga. Artur Stęplewski nazywa go „postacią pierwszoplanową w świecie słowiańskim, którą z czasem jednak wymazywała historiografia rosyjska”, a jego działania na Kowieńszczyźnie, Żmudzi, na Kaszubach i wśród Słowian południowych określa jako przejaw rusyfikacji, mającej „wzmacniać pozycję Rosji i rozszerzać jej strefy wpływu”. Z równie dużą uwagą czyta się o tezach, jakie formował Ján Kollár, którego założenie, „że wszyscy oświeceni Słowianie będą studiować staro-cerkiewno-słowiański, aby poznawać zasady gramatyki i leksyki słowiańskiej”, co zbliży ich „do rozumienia innych narzeczy współczesnych, nie tracąc (w każdym razie w początkowym okresie formowania się wspólnej kultury Słowian) indywidualnych, etnicznych cech językowych”, autor książki określa jako poszukiwanie „złotego środka”.

Pisząc o próbach tworzenia zasad normatywnych dla śląszczyzny, A. Stęplewski obszernie omawia „projekt ortograficzny” prowadzony pod kierownictwem Jolanty Tambor. Swoje uwagi na ten temat autor książki kończy następującym stwierdzeniem: „Działacze śląscy, przewidując, że proces normalizowania idiomu wymaga wielu lat pracy związanej m.in. z obserwacją praktyki codziennej w stosowaniu ortografii, przyjęli – co stanowi rzadkość w procesach narodowotwórczych – nieograniczony czas przyswajania normy graficznej. Najprawdopodobniej wynika to z faktu, że idiom śląski, wobec braku akceptacji przez władze i parlament polski, nie stanie się w najbliższym czasie przedmiotem szkolnego nauczania”.

Czy, w związku z tym, ortografia języków będących „przedmiotem szkolnego nauczania” nie jest poddawana zmianom i modyfikowana? Historia i współczesność narodów słowiańskich, widziana w kontekście ich zmagań z pismem i grafią, od Bałtyku po Morze Czarne pokazuje, że procesy takie zachodzą permanentnie, chociaż nie bezboleśnie. Piszę o tym, ponieważ podobne dyskusje toczone są na Kaszubach, od czasu stworzenia pierwszej ortografii przez Floriana Ceynowę co kilkadziesiąt lat i wracają współcześnie w kontekście krytyki, z jaką spotykają się ustalenia komisji do spraw pisowni z 1996 r. Coraz głośniej podnoszona jest kwestia potrzeby modyfikacji zapisu języka kaszubskiego w stronę jego „klasycznej” ortografii, a więc tej stosowanej przez Aleksandra Majkowskiego w „Żëcim ë przigòdach Remùsa” czy Zrzeszyńców w piśmie „Zrzesz Kaszëbskô”, a także Friedricha Lorentza w gazecie „Bënë ë Bùten” oraz w jakiejś mierze również przez redaktorów pisma „Tatczëzna”. Postulaty te podnoszą najmłodsi użytkownicy języka kaszubskiego: literaci, tłumacze, ludzie pióra, z Maciejem Bandurem, redaktorem pisma „Skra”, na czele.

Po lekturze pracy Artura Stęplewskiego, dającej tak szeroki słowiański kontekst, muszę przyznać, iż lepiej rozumiem roszczenia młodych Kaszubów i skłaniam się w stronę ich postulatów, mimo że jestem jednym z sygnatariuszy kompromisowego porozumienia w sprawie pisowni kaszubskiej z 1996 r. Myśląc w kategoriach kultury narodowej, pismu i jego grafii przypisuje bowiem rolę jednego z symboli scalających wspólnotę. Uważam, iż ortografia z 1996 r. spełniła swoją rolę, gdy chodziło o coś, co A. Stęplewski odnosi „do konieczności potwierdzenia wartości funkcjonalnych i estetycznych języka X wobec uznanych już, pozostałych języków”. Jest ona jednak, pomimo deklaracji towarzyszących podpisaniu wspomnianego porozumienia, wciąż ortografią opartą na założeniu, które za A. Stęplewskim, opisującym sytuację idiomu śląskiego, można parabolicznie scharakteryzować w ten sposób, że „ bierne nawyki szkolne (tzn. polskie) ułatwiają (…) wzrokowe identyfikowanie leksemów, jednak, z punktu widzenia językoznawstwa porównawczego i historycznego, stosując taką ortografię, [kaszubski – wtrącenie moje] nadal pozostanie dialektem lub derywatem polskiej odmiany ogólnej”.

Pamiętajmy, na co również zwraca uwagę autor omawianej publikacji, że „wbrew deklaracjom badaczy, którzy zakładali prymat języka werbalnego nad wersją wizualną, w praktyce analizie podlega graficzny obraz języka jako przykład jego bardziej świadomego i rozpowszechnionego użycia”. Zależy mi na rozwoju wspólnoty narodowej Kaszubów i dlatego uważam, że nie powinniśmy się bać tego, że pismo funkcjonować będzie jako znak naszego upodmiotowienia.

Ponad 280-stronicowa Publikacja „Semioza pisma. Cyrylica i łacinka w serbskim i chorwackim dyskursie narodowym na tle słowiańskim” autorstwa Artura Stęplewskiego, slawisty i polonisty z Zakładu Slawistyki Kulturoznawczej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ukazała się pod koniec 2018 r. dzięki Wydawnictwu Naukowemu UAM.

Artur Stęplewski

Recenzëjô, Wszëtczi artikle

Recenzëjô: Walka o tożsamość, znaki i znaczenia

03/12/2019 Artur Jablonskji Dodaj komentarz

Adela Kożyczkowska, jak sama zaznacza, traktuje kaszubszczyznę „jako egzemplifikację pewnego projektu kulturowego”, którego „przestrzeń konstruują dwa główne projekty intelektualne” koncentrujące się na dwóch tożsamościach Kaszubów, nazywanych przez autorkę: „polonocentryczną” i „kaszubocentryczną”. Kożyczkowska przyznaje, iż niewystarczająca znajomość kultury niemieckiej była przyczyną, dla której zrezygnowała z badania relacji kaszubsko – niemieckich, a tym samym „niemieckocentrycznej” tożsamości Kaszubów, ale ma nadzieję – podobnie jak i ja – że w przyszłości ktoś ten temat podejmie.

Książka Adeli Kożyczkowskiej: Kaszubszczyzna. Pedagogicznie o języku i tożsamości, wydana staraniem Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego w lutym 2019 r., choć jest pozycją naukową, to z pewnością zainteresuje każdego, komu bliskie są rozważania nad językiem, kulturą i tożsamością. Niech nie zniechęca nikogo „pedagogiczne” podejście do tematu – wszak autorka jest adiunktem w Zakładzie Pedagogiki Ogólnej Instytutu Pedagogiki UG – gdyż szczegółowe rozważania dydaktyczne, których moglibyśmy się spodziewać, zastąpione zostały przemyśleniami „wpływu pewnych koncepcji, idei, wyborów identyfikacyjnych i tożsamościowych na kondycję ludzką”, jak ujęła to we fragmencie swojej recenzji, umieszczonym na 4. stronie okładki, prof. dr hab. Jolanta Tambor.

Ten, kto szukałby w omawianej książce szerokiego przedstawienia tytułowego zagadnienia, tzn. rozważań o takich cegiełkach kultury, jakimi są np.: literatura, pamięć historyczna, religia czy tradycja, nie znajdzie tego w tekście publikacji, ponieważ przedmiot swoich badań A. Kożyczkowska zawęża do „wiedzy o języku” w kontekście „praktyk kulturowych, których celem jest konstruowanie tożsamości”. To założenie sprawia, że tekst staje się klarowny, zaś tezy autorki – stawiane w kontekście edukacyjnym, rozumianym jako „polityczne organizowanie wiedzy i doświadczeń młodych” – czyni niezwykle spójnymi.

Wśród wielu założeń, które Kożyczkowska poczyniła, przystępując do opisania swoich badań (o których pisze we wstępie i rozdziale 1. poświęconym przyjętej metodologii), jest i takie, by czytelnik traktował przytoczone pod konkretnym nazwiskiem, słowa i wypowiedzi jako „stanowiska teoretyczne”. Chodzi więc o to, by nie utożsamiać ich z konkretną osoba, lecz „autorem, który mówi zawsze z pola jakiejś hegemonii”. Poprzez przyjęcie takiej perspektywy w tekście książki swoje poglądy odnajdą z łatwości zarówno te osoby, które były uczestnikami konkretnych „praktyk kulturowych”, jak również ci czytelnicy, którzy chcą się utożsamiać z jakąś „nieuosobioną” ideą.

Z każdą kolejną stroną swojej pracy A. Kożyczkowska udowadnia, że nie ma przesady w przyjętej przez autorkę tezie, iż kaszubszczyzna to „permanentna pedagogia, czyli sfera, w której toczy się walka (?), gra (?) o znaki i znaczenia (…), o tożsamość”. Tę walkę prowadzą ze sobą dwa „intelektualne modele kaszubszczyzny”. Jeden z nich jest konsekwentnie „zamknięty na różnice kulturowe” i wynika z lęku „przyznania się do własnego rozróżnienia od większości – w tym przypadku – polskiej”. Drugi jest jak najbardziej otwarty na kulturowe różnice: „tylko uznając różnicę, można uznać wielokulturową naturę świata”, można „świadomie zabiegać o własną tożsamość etniczną”.

Gdańska pedagożka przedstawia swoje teorie bez emocji, które zwykle towarzyszą omawianiu różnych kaszubskich tożsamości, a przez to, w większości przypadków, sięga sedna przeciwstawnych postaw Kaszubskich elit – ich przyczyn i skutków. Tekst jest znakomitą syntezą zarówno jednego z dyskursów – rozpoczętego przez Floriana Ceynowę, a kontynuowanego obecnie przez stowarzyszenie Kaszëbskô Jednota, jak i drugiego – zapoczątkowanego przez Hieronima Derdowskiego, a dziś odbijającego się w zwierciadle „Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym”. Tylko w jednym miejscu, takie jest moje zdanie, autorka nie trafia z właściwą interpretacją, gdy wysuwa tezę, iż uchwała II Kongresu Kaszubskiego, który odbył się w 1992 r. w Gdańsku, a w szczególności wystąpienie Donalda Tuska na II Kongresie Kaszubskim, który przekonywał by Kaszubi „zwiększyli swą współodpowiedzialność” za „los ogółu” obywateli, były tezami stanowiącymi „spiritus movens programu ideowego Òdrodë”.

Adela Kożyczkowska w książce Kaszubszczyzna. Pedagogicznie o języku i tożsamości przekazuje nam przemyślane, kompetentnie napisane, syntetyczne spojrzenie na ważny i wciąż aktualny problem miejsca kaszubszczyzny w zmieniającej się rzeczywistości. Symbolicznym tego wyrazem może być pierwsza strona okładki. Kilka fotografii mężczyzn w mundurach różnych armii, a także rodzin zgromadzonych na religijnych rytuałach chrztu i komunii, mogą uświadamiać, jak skomplikowana to rzeczywistość na pograniczu kultur i religii. Sama autorka przyznaje, iż swoją książką chce „włączyć dyskurs tożsamości kaszubskiej w przestrzeń pedagogiki międzykulturowej”, gdyż sama tylko optyka kaszubskiej edukacji regionalnej nie jest wystarczająca. To zadanie, w moim przekonaniu, omawiana książka spełnia, ponieważ w znaczący sposób oświetla oba omawiane kaszubskie projekty tożsamościowe oraz poszerza horyzonty projektu kaszubocentrycznego.

Adela Kożyczkowska, 2019, Kaszubszczyzna. Pedagogicznie o języku i tożsamości,Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 276.

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Gwiôzdor (Gwizdor) i Gwiôzdka (Panëszka) – krótkò ë na témã

12/18/2018 Artur Jablonskji Dodaj komentarz

Lëdzkô ò nich ùdba je rozmajitô ë ten, chto gôdô, mô prosto. Kò nicht nie je krziw co do naszëch czasów, tak malo òstalo z wiédzë ò nich. Jistno jak jãzëk w latach 70. XX stalata, tacëc sã zaczãna òpòwiedniô ò tëch dwòje. Gwizdor (Gwiôzdor) i Gwiôzdka (Panëszka) są dzysôdnia ju wnetka nieznôny w Kaszëbsce, a bënômi sã stalë pòmiónã sebie samëch w swiece òpanowónym przez Mikòłôja (Nikòłôja) – negò zlégò dëcha w czerzwionym òbleczenim biegającégò.

Jô ju òd cziles lat próbùjã dóńc do prôwdë ò nëch dwòje. Żebë pòznac lepi, co lëdze wiedzą ò Gwiôzdorze, w 2015 r. przërëchtowalë më z Kaszëbską Jednotą w Radiu Kaszëbë cykel aùdicjów, jaczé mialë dac slëchińcóm szansã na pòdzelenié sã jich przeżëcama z tą pòstacëją zrzeszonyma. Prôwda je takô, że to za wiôldżégò brzadu nie dalo. Nie tak dôwno, móże w nowembrze abò na pòczątkù gòdnika 2018 r., ò wspòminczi ò Gwiôzdorze prosa na Fejsbókù gazétniczka Radia Gduńsk Tatiana Slowi, le tą razą téż to nie przënioslo nick nowégò ë naszi wiédzë ò kaszëbsczich gòdowëch zwëkach nie pòszërzëlo.

Dzysdniowé gwiôzdczi – panëszczi – gwiżdże z Kòsowa (kartësczi kréz)

Do Gód nie òstalo wiele czasë. Jô jakno szkólny w Naji Szkòle we Wejrowie, móm ùczniom, jich starszim ë na òstatkù téż jinym szkólnym, wëklarowac, chto to są nen Gwiôzdor, na Gwiôzdka ë ne gwiôzdczi, gwiżdże a panëszczi. Kò to móże w glowã zôńc òd taczi bókadoscë ë krëjamnotë, a më doch (òsoblëwie dzecë) w dzysészim swiece chcemë miec wszëtkò w òrnungù! Sedzã tej ë kómbinëjã. Hewò co z tegò kómbinowaniégò mie wëchôdô:

Gwiôzdor przëchôdô we Wilëją Gód. Wëzdrzi òn rozmajice: czasã mô òbleklé kòżëch przewrócony, czasã mòdrą kòszlã, jiną razą mantel slomiany. Na glowie nosy fùtrewą mùcã abò klobùk, abò kòrónã ùplotlą ze slomë, jakô sã zwie kôpa ë przëpòminô kòszkã. Twôrz Gwiôzdor mô zaslonioną larwą a w rãcë trzimô kòrbôcz abò rózgã. Mô òn ze sobą miech z darënkama (czedësz to bëlë drzewiané zabôwczi, òrzechi, kùszczi, szlejfczi) dlô grzécznëch dzôtk, co pôcérz mògą, ë rózgã / kòrbôcz dlô nielusëch, co przez cali rok rôkùją ë pôcerza ni mògą.
Gwiôzdor mô wiele mión: Gwizdór, Gwiżdż, Gwiszcz, Stôri Józef, le wiedno je to prowadnik Gwiôzdczi (gwiôzdków, gwiżdżów, gwizdarzów, gwiôzdorów), jaczi pierszi wchôdô w chëcze ë sã domôcëch pito: „Chceta wa (Panią) Gwiôzdkã widzec?”
Gwiôzdor glosno gwiżdże abò zwòni zwónkã, czasã klëkòce klëkòtką.
Pani Gwiôzdka (prowadzonô przez Gwiôzdora razã z jinyma pòstacëjama z gwiôzdków) téż môlama rozdôwa darënczi we Wileją Gód. Tak bëlo w òkòlim Gduńska, Kartuz, na Òksëwsczi Kãpie ë na Hélsczim Póllądze. Bëla òna òbleklô na biôlo ë kòl rëbôków gãbã miala przëkrëtą jadrã. Wedle stôrëch lëdzy Gwiôzdka bëla z Gduńska, bò tam òna mògla w krómach dostac ne zachë na darënczi.
Pani Gwiôzdka na nordze ë nordowim-zôpôdze zwala sã Panëszką. Wedle mie to sã stądka wzãno, że tam na nordze bëlo czedësz wiele panów (wicy jak dze jindze na Kaszëbach), a panëszka to je córka abò bialka pana. Prawie dlôte òna téż mògla darënczi przënaszac, bò bëlo jã nó to stac.

Na zakùńczenié jô wszëtczim żëczã, cobë latos na pitanié: „Cëż cë Gwiôzdór przëniós? / Cëż cë Pani Gwiôzdka – Panëszka – przëniosla? ”, Wa mòglë pòwiedzec: „Wszelenijaczégò skòpicą miech!”

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Kaszëbskô Lëterackô Nôdgroda – ùmëslënk pò pierszim rozdanim ë bédënczi na przińdzotã.

10/26/2018 Artur Jablonskji Dodaj komentarz

Czej jô blós sã dowiedzôl, że Marszôlk Wòjewództwa Pòmòrsczégò, z pòpiarcym Sejmikù, mô ùszëkòwôné Kaszëbską Nôdgrodã Lëteracką, jô bél rôd, że na òstatk najã kaszëbską nôrodną lëteraturã mają achtnioné, przez co dele swiatu klëkã, że je to lëteratura apartnô ë samòstójnô. Tak jak jãzëk kaszëbsczi brëkòwôl taczégò pòliticznégò achtnieniô ë je mô òd 2005 r., jistno brëkòwala gò naja lëteratura ë tere mô je dostôné. Fejn sã stalo, że na nôdgroda mô téż swòjã pòmòrską sostrã, w tim samim czasu dôną Pòmòrską Lëteracką Nôdgrodã „Wiater òd Mòrzégò”, jakô je przeznôwônô pisarzóm z Pòmòrzô Wschòdnégò za lëteraturã pòlskòjãzëkòwą abò za ksążczi ò témie zrzeszony z Pòmòrzim.

Gratulérëjã Stanislawòwi Jance, że to do niegò na pierszô Kaszëbskô Lëterackô Nôdgroda trafia. Janka je prosto dobrim kaszëbsczim pisôrzã. Jeżlë òn abò móże jesz chtos pò mòjim pierszim, na gòrąco napisônym na fejsbókù, òtaksowanim ùroczëstoscë wrãczeniô Pòmòrsczi ë Kaszëbsczi lëteracczëch nôdgród, zrozmiôl jinaczi, pò prôwdze sã zmilil. Jistno nen tu ùmëslënk ë bédënczi na przińdnosc jô napisôl nié dlôtë, cobë kritikòwac, jamrowac ë sã mądrowac, le żebë nasza (wszëtczich) redosc bëla drëgą razą jesz wikszô.

Jô z niecerplëwòtą żdôl za pierszim rozdanim Kaszëbsczi Lëteracczi Nôdgrodë, a nawetka wząn jô sã za bédowanié do kapitulë ti nôdgrodë najich pisarzi, jak téż za zachãcanié jinëch do sklôdaniô swòjich bédënków. W tim dzejanim szlo mie ó to, cobë nie pòkôzalo sã, że ni ma kòmù ti nôdgrodë dac, bò strzodowiszcze nie je nią zajinteresowôné. Na òstatk przëszed nen dzéń – 18. pajicznika 2018 r. – czedë ma z bialką jacha do Nadbôltowégò Ceńtrum Kùlturë, Kòscola sw. Jana, w Gduńskù na nã ùroczëstosc rozdanié Kaszëbsczi ë Pòmòrsczi lëteracczëch nôdgród.

Fot. A. Jablonsczi

Mùszã rzec, że òglowò dosc paradno tam bëlo ë bókadosc kaszëbiznë to dalo w òbùdwùch dzélach: pòlsczim ë kaszëbsczim. Ju sóm Marszôlk Mieczislôw Struk wiele piãknëch slów ò kaszëbiznie rzek, a pòtemù Martina Bùnda (z dodomù Mistarz) z Kartuz, nôdgrodzonô pierszą Pòmòrską Lëteracką Nôdgrodą za ksążkã „Nieczułość”, w jaczi napisa ò żëcym kaszëbsczëch bialk, snôżo dzãkòwala swòji kaszëbsczi Tatczëznie ë ze znajôrstwã ò jãzëkù kaszëbsczim gôda. W kaszëbsczim dzélu wëbrzmiôl jãzëk kaszëbsczi, w jaczim krótką przëmòwã zacząn Stanislôw Janka ë w jaczim gôdkã ò rozsądzenim kaszëbsczi kapitulë Daniel Kalinowsczi skùńczil.

Tak bëlo. Leno, że w cali ti ùroczëstoscë bëlë téż rzeczë, jaczé përznã skazëlë ù mie nã calą ùdbôną so przez miã dejã ò achtnienim kaszëbsczi lëteraturë. Nié blós jô nó nie kriticzno zdrzã. Jistno w tim falu mësli Adóm Hébel. Ma sedza kòl se, czej na binowim ekranie pòkôzalë sã pierszé lëtrë wëjimkù z ùtwórstwa nôdgrodzonégò Kaszëbë, a z glosników szed glos aktora Zbigórza Jankòwsczégò: „Lëtwò, òjczëzno mòja…”. Kòmeńtôrz A. Hébla je ùchwôcenim téż mòjëch mëslów: „Jakno wëjimk ùtwórstwa Stanisława Janczi jô bë rôd ùczuł wëjimczi z jegò prozë abò poezje, a nié dolmaczënkù – bò zôs <kaszëbskô> lëteratura nie gôdala ò se i swòjich sprawach, le ò cëzëch”.

Nie bëlo to pò richtoscë zycher zamierzoné, le bëlo mòżno téż z ti ùroczëstoscë merkac, że naja lëteratura ë ji twórcë są përznã taczima palëpiéckama kòl pòlsczi lëteraturë ë pòlsczëch twórców. Tëch òstatnëch, wszëtczëch 9 nominowônëch, pòkôzalë baro fejn w krótczich filmikach ò nich ë jich ùtwórstwie. Z naszëch – òkróm laùréata – nie pòkôzalë nikògò. Z regùlaminu nôdgrodë je wiedzec, że kaszëbsczi pisarze ë jich ksążczi nie bëlë nominowôny, le blós zglôszôny. Kò jo, ale nëch zgloszonëch wôrt bëlo równak pòkazac. Dlôcze? Żebë tak cos szlo w swiat, cobë swiat pòznôl najëch pisarzów, żebë òprzestelë bëc anonymòwi abò znôny leno „swòjim”. Nie jidze ó to, żebë z nich robic celebritów, blós ó to, cobë celebrowac najã lëteraturã.

Krótkò rzec: to, co jô przeżil, widzôl ë czul na òpisôny ùroczëstoscë, dalo mie widzec, że Kaszëbskô Lëterackô Nôdgroda je wôżnô sama w sobie, le jesz mòcniészim pòdskôcenim do pisaniô pò kaszëbskù stanie sã òna dopiérze, czej mdze mòderno òpakòwônô, jak na Pòmòrskô Lëterackô Nôdgroda, a nié kòl ti drëdżi ùpchônô përznã w nórt.

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Bogu świeczka, diabłu ogarek, a Kaszubom woda z mózgu

07/22/2018 Artur Jablonskji 1 komentarz

Do postawienia tezy zawartej w tytule tego artykułu skłoniła mnie obserwacja zachowań znacznej części liderów życia społeczno-politycznego na Kaszubach, aktywistów stowarzyszeń mieniących się organizacjami reprezentującymi Kaszubów, samorządowców, księży, polityków. Wszyscy, których mam na myśli, wybrani do szczególnej roli w naszej wspólnocie kaszubskiej, zdają się zupełnie nie rozumieć potrzeby stawiania na pierwszym miejscu interesu społeczności, z której sami się wywodzą. Więcej niż ten interes, zajmuje ich służba partiom politycznym, ideologiom czy też mamonie. Ciężko pracują, żeby nie zrobić nic takiego, co nie spodobałoby się w Warszawie – nawet wtedy, gdy wypowiadają się krytycznie wobec poczynań jednej warszawskiej partii, puszczają jednocześnie przyjaźnie oko do polityków innej stołecznej koterii. Nie budują pomorskiej opcji, żadnej regionalnej siły politycznej czy nawet strategii, a Kaszubom – na nasze święta, zjazdy i ważne wydarzenia – przywożą w teczkach z Warszawy prominentnych polityków, by wtórować im w skandowaniu hasła „Nie ma Kaszub bez Polonii, a bez Kaszub Polski”, jak to miało miejsce na tegorocznym Zjeździe Kaszubów, gdzie obok Prezydenta RP związanego z jednym ugrupowaniem pojawił się także były premier i europoseł reprezentujący inną partię. Wilk syty, owca cała, dla Kaszubów korzyść cała… czy rzeczywiście?

Ideologizacja życia kaszubskiego w duchu przywołanych w poprzednim akapicie słów Hieronima Jarosza Derdowskiego, przybrała na sile szczególnie w 2018 r., gdy dość nierozważnie środowiska kaszubsko-pomorskie przyłączyły się do warszawskiej formuły opowieści o 100-leciu niepodległości Polski. Nawet jeśli wcześniej próbowały przygotować przekaz historyczny oparty o doświadczenia rodzimej inteligencji młodokaszubskiej, aktywnie i na różne sposoby włączającej się w latach 1918-1920 w urządzanie nowego porządku w Europie po I wojnie światowej, to nie mogąc przebić się z nim przez narrację ogólnopolską, a także dla uspokojenia wewnętrznych konfliktów w mocno niejednolitych strukturach organizacyjnych podlegających wpływom kościelno-polsko-narodowym, wywiesiły białą flagę i zupełnie nieodpowiedzialnie zaczęły dodawać logo warszawskich obchodów niepodległości do tak ważnych dla kaszubskiej tożsamości wydarzeń, jak Zjazd Kaszubów, Łodziowa Pielgrzymka Rybaków czy wiele innych.

fot. Redakcëjô, Zjazd Kaszubów 2018

Przez takie działania zakłamuje się historię, niszczy własną tożsamość i kulturę, a w efekcie doprowadzić można także do unicestwienia języka kaszubskiego, który jest podobno największą świętością dla wszystkich aktywistów kaszubskich. Podobno… Z mojego punktu widzenia, jeśli za duchowego przewodnika bierze się autora poematu „Ò Panu Czorlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł”, który przez całe życie pozostawał pod wpływem środowisk zwalczających jakiekolwiek przejawy odrodzenia narodowego Kaszubów i nie dostrzegał różnic w byciu Kaszubą i Polakiem oraz przekonany był o gwarowym statusie kaszubszczyzny wobec polszczyzny, jest się na dobrej drodze do przyłożenia ręki do pogrzebania naszej wielowiekowej autonomii strażników dziedzictwa pomorskiego, nadbałtyckiego, europejskiego.

Gdy w połowie XIX w. rozpoczynał się proces emancypacji Kaszubów i doszło do wystąpienia Floriana Ceynowy jako rzecznika kaszubskiej świadomości narodowej, początkowy protest przeciwko konsolidacji politycznej i asymilacji kulturowej wymuszonej przez państwo pruskie, z czasem stał się postawą skierowaną także przeciwko próbom asymilacji Kaszubów do kultury polskiej. Celem był ochrona i rozwój własnej tożsamości kulturowej. Dopiero czas pokazał, jak ważna była inicjatywa doktora ze Sławoszyna, który dał początek procesowi przekazywania wiedzy kulturowej i mobilizowania Kaszubów do aktywności etnicznej – od tej poznawczej, po stricte polityczną. Niestety, ani poprzednie pokolenia, ani nasze nie potrafiły i nie potrafią dostatecznie korzystać z myśli ojca „sprawy kaszubskiej”. Wcześniej niemoc ta miała związek z trwającą przez dziesięciolecia konfrontacją niemiecko-polską na Pomorzu, gdzie obie nacje uważały emancypacyjne dążenia Kaszubów za zagrożenie dla własnych interesów narodowych. W XXI wieku taka sytuacja nie ma miejsca. Państwo Polskie, Europa i świat uznają odrębność Kaszubów. Niezadowalający jest oczywiście nasz status prawny w Polsce i traktowanie nas jako grupy językowej, a nie narodu, co jednak nie przeczy słowom o uznawaniu naszej odrębności.

Największy kłopot z tą kaszubską autonomią zdajemy się mieć sami my, Kaszubi. Wolimy stawiać Bogu świeczkę, diabłu ogarek i mieć mętlik we własnej głowie, który powoduje, że nawet nie rozumiemy słów H.J. Derdowskiego o kaszubskości i polskości, bo wydaje nam się, że one świadczą o naszej podmiotowości w Polsce. Tymczasem ich sens jest taki, jak ten zawarty w słowach wypowiedzianych przez wykreowanego przez pisarza pana Czorlińsczégò: „A jô z dëszą i ze serca Pòlôch jem jak òni” oraz „czej le wiedno bãdzem dzałac rączo i wëtrwale,/ w kùńcu tak, jak we Warszawie, bãdzemë gôdalë”. Jednym z przykładów jak dalece daliśmy sobie zniewolić nasze umysły, niech będzie wybór tekstów do tegorocznego, czerwcowego egzaminu ze znajomości języka kaszubskiego na potrzeby nauczania w szkołach. Zdający nauczyciel (przyszły nauczyciel) miał szansę wybrać „jedynie słuszną opcję” i nie mógł określić Kaszubów inaczej, niż grupa kulturowo-etniczna w ramach narodu polskiego, ponieważ inna odpowiedź nie była nawet przewidziana.

Niewiele osób próbuje interpretować hasło „Nie ma Kaszub bez Polonii…” z uwzględnieniem warunków nam współczesnych. Być może to skłaniałoby do rozważań zmierzających w kierunku, jak bardzo Polacy (Polska) potrzebują dziś Kaszubów, a Kaszubi Polaków (Polski). Doszlibyśmy może nawet do wniosków o potrzebie innej organizacji państwa polegającej na zwiększeniu roli jego regionów i społeczności lokalnych. Byłyby to ważna dyskusja, ale nie uważam, byśmy mieli nadal patrzeć na nasz kaszubsko-narodowy interes tylko z tej jednej kaszubsko-polskiej perspektywy. Jesteśmy oczywiście obywatelami polskimi i żyjemy w większości w granicach Rzeczpospolitej Polskiej, ale jednocześnie jesteśmy narodem słowiańskim i regionem europejskim. Przyjęcie takiego punktu widzenia, daje szersze spojrzenie na naszą przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Gdy powiemy sobie: „Wiedno Kaszëbë – wiedno Kaszëbskô”, zupełnie innego znaczenia nabiorą dla nas wszelkie 100-lecia (niepodległości), 1050-lecia (chrztu Polski), 550-lecia (polskiego parlamentaryzmu). Ręczę, że wówczas uda nam się uspokoić umysł i zająć myśli sprawami pierwszorzędnymi dla rozwoju Pomorza i naszej własnej tożsamości kaszubskiej. Nagle okaże się też, że mamy dość własnych okazji do świętowania ich z dumą, jak na przykład: 997 (chrzest Gdańska), 1046 (pojawienie się Pomorza na kartach historycznych kronik), 1238 (pierwsza pisana wzmianka o Kaszubach), 1817 (urodziny Floriana Ceynowy), 1912 (powstanie Towarzystwa Młodokaszubów).

Nowinë, Pòezëjô & Proza, Recenzëjô, Wszëtczi artikle

Wurvanô spjéva – najnowsza powieść w języku kaszubskim!

01/02/2018 Artur Jablonskji 1 komentarz

„Oniryczne wizje końca świata, szaleńcza miłość, femme fatale, cudowne dziecko – nadzieja nowego początku narodowego odrodzenia Kaszubów!” Etatowy Recenzent Skrë nie kryje zachwytu po lekturze nowej kaszubskojęzycznej powieści. Czytelnicy nie mogą się już jej doczekać i zastanawiają się, który ze współczesnych autorów zaskoczył nas wszystkich tą nową prozą. Roman Drzeżdżon, Grzegorz Schramke czy może Krystyna Lewna? Na pierwszy plan Wurvani spjévë wybija się temat tożsamościowy, ale jednocześnie autor tego utworu zdaje się rozprawiać z jakimś idealnym obrazem kaszubskiej rzeczywistości, któremu towarzyszyła wiara w nadzwyczajną siłę kaszubskiego ludu, jego poczucie jedności, religijność, pracowitość, gospodarność, a także w świętość kaszubskiej ziemi. Powieść nie pomija w zasadzie żadnego z tematów, które przez długie dekady stanowiły tabu w kaszubskiej literaturze.

Tymczasem… Co takiego? Owszem, tak. Chodzi o prozę Jana Rompskiego datowaną na 1943 rok! Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubko-Pomorskiej zleciło odczytanie jej z rękopisu, przepisanie w wersji elektronicznej, opracowanie redakcyjne i przygotowanie do druku w 2018 r. Aż do naszych czasów Wurvanô spjéva pozostaje w rękopisie.¹ Jedynie dwa fragmenty tej prozy ukazały się w kaszubskiej prasie. Pierwszy zaraz po II wojnie światowej, w roku 1945 w „Zrzeszë Kaszëbskji”, a drugi już po śmierci autora, co nastąpiło za sprawą Jana Trepczyka, przyjaciela Zrzeszińca, w 1972 r. w „Pomeranii”. O utworze tym niewiele było dotąd wiadomo. Autor datował tę powieść na 1943 rok, a miejscem jej napisania było Sianowo – taka notatka znajduje się na stronie tytułowej utworu. W Historii literatury kaszubskiej F. Neureitera znajduje się informacja, iż sam J. Rompski podawał, że powieść zaczął pisać w 1943 r. Po analizie, wspólnej z pracownikami MPiMKP w Wejherowie, charakteru pisma na 126 kartach rękopisu, odautorskiej numeracji stron, rodzaje atramentu i papieru, na jakim tekst powstawał, bardzo prawdopodobne wydaje się twierdzenie, że w pisaniu powieści miała miejsce jakaś dłuższa przerwa. Prawdopodobnie rozdziały od I do XVIII (z wyjątkiem rozdziału V) pisane były nieprzerwanie, zaś ostatnie trzy, od XIX do XXI, pochodzą z innego okresu, być może już powojennego, jednak nie ma pewności co do tego, jaki konkretnie czas może tu wchodzić w grę. Tezę o dwóch różnych okresach, w których autor tworzył swoje dzieło, może poświadczać także i to, że koniec rozdziału XVIII został skonstruowany tak, iż w miejscu tym mogłaby zakończyć się cała powieść. Z kolei rozdziały następujące później zdają się nieco zmieniać, jakby łagodzić katastroficzną wymowę utworu.

Nieliczne osoby, które czytały 252-stronnicowy rękopis powieści Wurvanô spjéva, bez wykazania szczególnej analizy losów jej bohatera, sygnalizowały, że to kontynuacja Żëcô ë przigód Remùsa A. Majkowskiego lub też widziały w tym utworze epopeję będącą obrazem Kaszubów w przełomowym okresie międzywojnia i podczas II wojny światowej. Podawano, że fabuła powieści rozpoczyna się w dwudziestoleciu międzywojennym i doprowadzona jest do okresu powojennego.² Po pogłębionej lekturze dzieła, udało się ustalić, że choć na początku utworu pojawia się data 1929 r. – w kontekście budowy Gdyni, sytuacji Kaszubów w tym mieście i światowego kryzysu końca lat dwudziestych XX wieku – to w gruncie rzeczy akcja Wurvani spjévë toczy się w bardzo krótkim przedziale czasu: latem i jesienią 1939 r. Główną postacią powieści jest Vartisłav Mirchov, którego wiek można określić na około 25-26 lat. Rzecz dzieje się głównie w Wejherowie, w którym Mirchov mieszka, pracuje zawodowo i jako artysta ma określoną pozycję w tamtejszym mieszczańsko-inteligenckim towarzystwie. Ważną rolę w powieści odgrywają także Kartuzy, z okolic których pochodzi postać wykreowana przez J. Rompskiego. Wizycie Mirchova w mieście jego młodości towarzyszyć będą wyjątkowe zdarzenia, które nie pozostaną bez wpływu na jego losy. Trzecim najważniejszym miejscem jest Toruń, ówczesna stolica tej części Kaszub i Pomorza, która była w granicach II Rzeczpospolitej od 1920 r. Tam przeniósł się Chmiel, współtowarzysz Mirchova w odrodzeniowej pracy i tam zrzeszają się aktywni Kaszubi.

(Artur Jabłoński oraz manuskrypt Wurvani spjévë)

Dzieło J. Rompskiego może być zinterpretowane jako elementu dialogu pokoleniowego odbywającego się pomiędzy Młodokaszubami, których liderami byli literaci tacy, jak Aleksander Majkowski, Jan Karnowski czy Leon Heyke i Zrzeszińcami, z Janem Trepczykiem, Aleksandrem Labudą i Janem Rompskim na czele. Jan Rompski poprzez swoją twórczość artystyczną i w tej twórczości realizował założenia ideologiczne Zrzeszińców, podobnie jak czynili to pozostali literaci stanowiący tę grupę. Ich kanon ideowy można sprowadzić do następujących pryncypiów: 1. kaszubski to autonomiczny słowiański język; 2. Kaszubi są odrębnym etnicznie narodem, a jednocześnie czują się częścią narodu polskiego w znaczeniu politycznym, państwowym; 3. siłą przewodnią Kaszubów jest rodzima inteligencja. Wszystkie te wątki J. Rompski wplótł w swoją powieść. Odnajdziemy zatem w Wurvani spjévje mit Wielkiego Pomorza, którego Kaszubi, jako niedobitki sławnego na lądzie i morzu narodu Pomorzan³, są strażnikami i które stanowi ich ojczyznę ideologiczną. Oczami Mirchova ujrzymy postać księcia Świętopełka Wielkiego, średniowiecznego władcy Pomorza Gdańskiego, twórcy jego potęgi i obrońcy niezawisłości. Stanie przed nami król Przemysł z wielkopolskiej linii Piastów, który w 1282 r. zawarł układu w Kępnie z Mściwojem, następcą Świętopełka, na mocy którego objął ziemię kaszubską we władanie po śmierci Mściwoja. Przemkną nam przed oczami zastępy wojsk krzyżackich, które wkraczając w listopadową noc 1308 r. do Gdańska, odebrały Kaszubom niezawisłość. W naszą duszę zajrzy Smętk, którego Rompski, podobnie jak Majkowski, utożsamia przede wszystkim z zewnętrznymi zagrożeniami losu Kaszubów oraz jego towarzyszki sovë, które w powieści A. Majkowskiego swymi skrzydłami gaszą iskry mające rozpalać do czynu Kaszubów. Wreszcie stanie przed nami i sam Remùs, rycerz kaszubski bez vjarë, chtërna zgrużdżoni, wumarłô koło jego nóg sedzi (s. 191).

Na kolejnych kartach powieści J. Rompski będzie rozwijał opisane powyżej motywy łącząc je z myślą o języku, narodzie i roli kaszubskiej inteligencji. Będzie się starał ponadto umiejscowić Kaszuby w międzynarodowej polityce, rozważając kroki wykonywane przez nazistowskie Niemcy czy geopolityczne położenie Polski, której przecież zagraża także Rosja od wschodu. Zainteresuje się Gdańskiem, w którym rozkwitł niemiecki narodowy socjalizm. Pomyśli o miejscu Kaszub w świecie po nieuchronnej wojnie, do której zmierza ludzkość. Rozbuduje oniryczne wizje lepszego świata, a także wprowadzi nowe, katastroficzne scenariusze wynikające z przeświadczenia Mirchova o nieuniknionej zagładzie obecnej formy cywilizacji. Nie uniknie katastrofy również wszystko to, co składa się na pojęcie kultury Kaszubów, a wizję unicestwienia własnej, kaszubskiej przestrzeni, Mirchov namaluje na płótnie, które zatytułuje Potępienie.

Obraz powstawał w dusznej atmosferze, którą tworzyło nie tyle gorące letnie powietrze, co niepokój ludzi o własny los. Nie ma nawet pewności, czy uchroni ich żarliwa wiara i oddawanie czci Bogu w wypełnionym po brzegi kościele podczas mszy świętej, na której wierni śpiewają błagalne suplikacje. Przeprowadzana jest mobilizacja cywili. Już słychać dalekie odgłosy bombardowań, niepokojące są doniesienia w radiu i prasie, czy polityczne przemówienia sączące się z głośników na ulicach Wejherowa. Połowę płótna wypełnia do kresu wzburzone morze, którego bałwany sięgają nieba. Od strony zachodzącego słońca, którego nie widać, idzie długa, kręta i jak krew czerwona błyskawica. Z chmury wyłania się postać kształtem podobna do młodego smoka, z którego rozdziawionego pyska wydobywa się wielki płomień. Resztę nieba przysłania sobą Morlawa, zła bogini chorób i śmierci, namalowana z skrzydłami nietoperza, co ma podkreślić upiorny charakter jej posłannictwa. Spod skrzydeł Morlawy wylatuje stado kruków lecące w stronę pól mieniących się złotymi kłosami żyta. Kosy żeńców, którzy tam pracują, ustawione na sztorc, mienią się czerwonym blaskiem błyskawicy, a oni sami znieruchomieli i patrzą na pysk potwora. Ogień potępienia ze smoczych trzewi spływa na zielone łąki, gdzie stoi zamek, a w nim wojsko spod znaku słońca. Jest też kobieta i dziecko. Ona nie przeżyje strawiona smoczym ogniem, zaś dziecko uratuje ogromny ptak z ogonem lwa odlatując z nim na pustynię. Pod skrzydłami Morlawy ginie zamek i żeńcy na swych szańcach.

Zanim jednak Mirchov z Wurvani Spjévë popadnie w katastrofizm, wywołany z jednej strony przeświadczeniem o nieuchronności wojny, a z drugiej osobistymi udrękami niespełnionych miłości, realizował się będzie jako urzędnik w środowisku miejskim Wejherowa oraz malarz i literat wśród przyjaciół, z którymi spotyka się w Toruniu. On sam i jego towarzysze odnoszą sukcesy w pracy, która służyć ma temu, bë ti zemi dac nazôd ji człovjeka. Widzą, że kvjatuje krutka kaszëbskjégo żëcô. Jednocześnie jednak muszą mieć wolę mocną jak stolem i twardą jak klif, jeśli chcą zdrov zorno zapravic na role. Niełatwo jest być prorokiem i wśród swoich, szczególnie jeśli ci nie chcą zmian lub ich nie rozumieją. Najczęstsze reakcje tzw. prostego ludu, wyraża w powieści J. Rompskiego gospodyni i ciotka głównego bohatera – Barzónka, dopuszczona przez autora do głosu jako jedyna w zasadzie przedstawicielka warstwy nieinteligenckiej. Mówi do Mirchova: Co wa sobie ùdba jesta, mòże was wieczną biédã kòsztowac – czë temù Kaszëbie nie je równo, chto mù bótë robi, bële miôł w czim chòdzëc? Część rodzimej inteligencji ma podobne zdanie. Sam Mirchov dzieli więc Kaszubów na tych aktywnych i biernych. Wśród tych pierwszych wyróżnia z kolei takich, co przeszli regionalną szkołę i uznają kaszubszczyznę za gwarę, a lud za wykoślawionych Polaków. Jest ich więcej niż takich, jak on sam, którzy patrzą na kaszubsczyznę, jak dzecko na wukochoną matkę, mówią o języku kaszubskim i kaszubskim narodzie. Inni najczęściej widzą herezję w takim pojmowaniu, łączą koncepcje narodu z państwem, do którego taki naród dąży, gdy tymczasem dla Mirchova to dwa różne pojęcia, nie wynikające jedno z drugiego. Najbardziej boli go, gdy szovjinjiscë polskji publicznie drwią z pojęcia języka kaszubskiego i narodu. Te rozmyślania Mirchova to oczywiste echo potyczek, jakie w rzeczywistości toczyli redaktorzy „Zrzeszë Kaszëbskji” z przedstawicielami inteligencji polskiej, odmawiającymi Kaszubom prawa do odrębności językowo-etnicznej.

Nowa sytuacja polityczno-militarna, o której nieraz dywagował Mirchov, pokrzyżowała plany jego i jego przyjaciół. Zjazd inteligencji kaszubskiej nie odbędzie się. Wobec nieludzkiego hitleryzmu, niewiary w możliwości państw Europy Zachodniej, niewiadomej, jaką będzie reakcja Rosji Radzieckiej, sprawa kaszubska będzie musiała pozostać powiązana z sytuacją Polski. Mirchov najlepiej wie, że przez 19 lat rządów nad Pomorzem, Polska nie raz pokazała, że nie kocha Kaszubów, którzy oddali jej przecież morze, tak pilnie strzeżone przez wieki trwania na południowym brzegu Bałtyku. Wie, jak traktowano Kaszubów w budującej się i rozwijającej na nadmorskim brzegu Gdyni, gdzie na przykład robotników pochodzącą z Kaszub, w sytuacjach kryzysowych, zgodnie z obowiązującym prawem, zwalniano w pierwszej kolejności. Jednak w Wurvani Spjévje powie: momë v wudzale przeżivac ji [Polski, A.J.] tragedie i też vjalgosc. Nadzieja na sukces projektu narodowego upodmiotowienia wszystkich Kaszubów pod przywództwem warstwy inteligenckiej polegnie we wrześniu 1939 roku w wojskowych okopach na Kępie Oksywskiej. Jak chciał autor powieści, to tam zamilkną nagle dźwięki odwiecznej pieśni nuconej przez pokolenia Kaszubów. W obliczu wrześniowej klęski, urwą się pienia Zrzeszińców.

Jest jeszcze jeden motyw w powieści Jana Rompskiego, którego nie można pominąć, by zrozumieć Wurvaną spjévę. Mirchov nie umie sobie poradzić z ułożeniem relacji pomiędzy misją, której się oddaje, a miłością do kobiety, którą pozostawił, by realizować swoje posłannictwo. W marzeniach, snach i wizjach Stazja/Irka/Ir jest z nim jednak każdego dnia. Cierpienie, które nim targa, bliskie jest niemal obłędowi. Dowiaduje się, że jego ukochana przyjedzie z Kartuz do Wejherowa na Święto Pieśni, chce ją ujrzeć, spotkać się z nią. Dostrzega Ir w grupie przyjaciół, idzie za nią krok, w krok. Wreszcie stają twarzą w twarz, ale Mirchov bez słów ucieka i szuka schronienia w lesie. Ból duszy, wynikający z samotności i braku możliwości zjednoczenia się z ukochaną, odbiera Mirchovovi chęć do życia. Nagle widzi Ir obok i otwiera przed nią ramiona:

I padła zemglonô w jego objęca. Czôrni jedvôb krotkji seknji, jakbe mgłą beł kol ji cała, rozpôlonego, dreżącego, przëlgnjętego do jego. Wotemkła wocze, chtërnich rzęse zvilżełe sę jakbe rosą zapôdającego słuńca. Całovôł tę rosę, całovôł gorąc ji lep, vjił sę jak wotrok szukając cepła ji pierse. Nje bronja sę… Zamglonima woczama, ach to njebo wotemkłi, zdrza v njego, gnąc sę svjim całim całem trzima go w klinje, dvima rękama gładza i wobjima nagosc jego cała… A łóno ji degocąci, zvarti z njim, spravjiło słodkosc womglivającą… njeskonczonosc dołożnosce… prężełe sã jich cała, jak łękji, z chternech za chvilę mô westrzélec novi żecé. Pjeszczeł ję, won co le tesknjił do nji… Całovôł ji stopë, ji cało, szaloni v svjim wognju mjilosce, v przepłivje redosce, dzar jedvôb ji seknje… „Ir, Ir” szeptôł ji do wucha. „Ir…” szeptało całovanje jego. „Ir” szeptôł woddech jego.

Stworzony przez J. Rompskiego scena, jest pierwszym w prozie kaszubskiej takim opisem połączenia się kobiety i mężczyzny w akcie płciowym. Przywołuje na myśl modernizm i twórców tej epoki, którzy często wykorzystywali motyw kobiety pięknej, kuszącej ledwie osłoniętym ciałem, muzy pisarzy i artystów, będącej jednocześnie źródłem udręki. Przed tą szaloną miłością, która przysłania Mirchovovi postawione przed nim cele i świat cały, przestrzega go Chmiel. Gdy zakochany Mirchov wątpi w sens ich wspólnej pracy odrodzeniowej, Chmiel mówi: Ta tvoja Ir vzała z moce jak stolem prom tvoji sviąde tak, że sa nim stała vnet. Prażisz abo vici miełote jak ce może dac. I temu jes na drodze pusti, zvątpienio i nievortnote… Prosi przyjaciela, by otrząsnął się z chorego uczucia, które jest tylko pożądaniem wycieńczającym Mirchova psychicznie. Prawdziwa miłość, zdaniem Chmiela, jest jak rzéka, plevie róvnomëslno, chto vortni, łakota i ulżenié pije. Mirchov dojrzeje do myśli Chmiela, gdy przeżyje wstrząs, jakim będzie wiadomość o ślubie i sam ślub Ir z Vitosłavem Danjelevskjim. Zrozumie wtedy, że tamto spotkanie z Ir, było jej pożegnaniem.

Prawdziwą miłość, tę o której równowadze słyszał od Chmiela, Mirchov odnajdzie na Wyspie Łabędziej, która okala Jezioro Klasztorne w Kartuzach. W dość nieoczekiwanych okolicznościach, zaraz po tym, jak otrząsnął się z szaleńczego uczucia do Ir, podczas letniej burzy, z odmętów wzburzonej wody uratuje Mirosłavę. Zaopiekuje się nią, a ona otoczy opieką jego. Nie przez przypadek autor powieści obdarzy tę postać nazwiskiem Łada. Wszak tak nazywa się słowiańska bogini miłości, piękna, sztuki i umiejętności. Ładzi i łączy we wzajemnej miłości, a także potrafi zrozumieć i współdzielić misję Mirchova. Tych dwoje miało być na zawsze razem. Los nie był jednak dla nich łaskawy. Rozdzielił ich niedługo po tym, jak Mirosłava, Mirchov i Chmjel opuścili nocą Wejherowo, tuż przed wkroczeniem tam Niemców. Mirchov, który pod koniec października 1939 r. powraca z niemieckiej niewoli, do której trafił jako obrońca Kępy Oksywskiej, nie ma o Mirosławie żadnej wiadomości. Z myślą o niej, wycieńczony wojną, umiera w lesie opodal swej wejherowskiej samotni zburzonej podczas wrześniowych bombardowań.

Przy takim zakończeniu powieści, gdy najpierw, w obliczu wrześniowego triumfu niemieckiego najeźdźcy, umiera inteligencka idea kulturowego odrodzenia narodu kaszubskiego, a chwilę potem życie traci jeden z jej głównych nosicieli, tytuł powieści Wurvanô spjéva wydaje się podkreślać katastroficzny wydźwięk dzieła Jana Rompskiego. Tytułową pieśń rozumieć można oczywiście bardzo różnie. Czytając utwór skojarzy się nam z językiem kaszubskim, z poezją i śpiewem ludu, z przekazem o historycznych dziejach Kaszubów, mityczną opowieścią o nich, jako o spadkobiercach słowiańskich plemion Pomorza, czy wreszcie z ideą nowego człowieka i społeczeństwa, o której często rozmyślał Mirchov. Można ją także widzieć w związku z miłosnymi nutami grającymi w duszy bohatera powieści, które długo nie mogą złożyć się w odpowiednie akordy i wybrzmieć uczuciem niezmąconym żadnym fałszem, a gdy jego wewnętrzny śpiew wreszcie stanie się czysty, przychodzi śmierć będąca końcem wszystkiego. Słowo urwać (urwana) daje jednak jakąś nadzieję, że pieśń znajdzie swoich kontynuatorów. Wszak jego znaczenia nie niosą za sobą czynnika wpływającego w sposób ostateczny na coś, co podlega tej czynności: oddzielić coś od czegoś, oderwać, zmniejszyć o jakąś część, przestać mówić… Tak, jakby to było jednak odwracalne. Nie wiemy co stało się z Ładą. Co z dzieckiem uratowanym przez gryfa na malowidle Mirchova? Przecież w chwili pierwszego bombardowania, w tamten wrześniowy poranek, Mirosłava słyszy od Mirchova, że jest niczym Reknjica, graniczna rzeka wielkiego niegdyś narodu, która zaniesie jego ból na ołtarz nowej Arkony, by tam jej łono zapłodnione zostało i powstał mstevoj z popjołov Svantevita.

Wurvanô Spjéva to powieść autobiograficzna, przy czym ważne jest tu przeniesienie punktu ciężkości z „bios na autos” – z życia na tożsamość, jak podpowiada James Olney, autor zbioru esejów o autobiografii.⁴ Nasuwa się pytanie, dlaczego Jan Rompski, mając zaledwie 30 lat, poczuł chęć opowiedzenia o sobie, swoim otoczeniu, o idei którą żył i dla której działał? Pisarz miał powody sądzić, że tworzy ostatnią rzecz, która wyjdzie spod jego pióra. Rok 1943, w którym powieść powstała, a przynajmniej jej zasadnicza część, to specyficzny okres w życiu J. Rompksiego, gdyż czynnie zaangażowany był wówczas w antyhitlerowski ruch oporu, sprawując funkcję zastępcy komendanta okręgu wejherowskiego Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski, jednocześnie będąc też zaangażowany w strukturach Armii Krajowej. Należy również pamiętać, że w lutym 1943 był aresztowany przez gestapo i z braku dowodów na działalność przeciwko III Rzeszy wypuszczony na wolność, którą cieszył się przez rok, do lutego 1944 r. Wówczas, po ponownym aresztowaniu przez policję polityczną, trafił do obozu koncentracyjnego Stutthof. Wszystko wskazuje więc na to, że J. Rompski na napisanie zasadniczej części jedynej powieści w życiu miał zaledwie kilka miesięcy i to w czasie, gdy był pod ogromną presją hitlerowskiego aparatu bezpieczeństwa. Nie mogło to oczywiście pozostać bez wpływu na tragiczną wymowę utworu i zawarte w nim wątki katastroficzne.

Jak każdy pisarz, tak i Jan Rompski miał nadzieję, że jego powieść będzie kiedyś czytana przez tych, do których chciał dotrzeć. W tym przypadku bardziej nawet do ogółu Kaszubów, niż do warstwy inteligenckiej. Może dlatego, język jakim powieść została napisana jest zrozumiałym dla przeciętnej osoby posługującej się kaszubskim. Jedynie w kilku miejscach, gdy rozmawiają ze sobą inicjatorzy Zjazdu inteligencji kaszubskiej, ten język staje się trudniejszy, bardziej zbliżony do języka „Zrzeszë Kaszëbsczi”. Jej redaktorzy nie kryli, że zależy im na stworzeniu języka literackiego, w którym odrzucali polonizmy i germanizmy, chętnie sięgając do słów zapomnianych, nadając im nowe znaczenia, tworząc neologizmy lub czerpiąc słownictwo z innych języków słowiańskich. J. Rompski należał w gronie tym do tych, którzy uważali, że przede wszystkim język jidze z chëczë. Innym zabiegiem, który w zamyśle twórcy – poza oczywistym nawiązaniem do literatury kaszubskiej – mógł posłużyć do zbliżenia z czytelnikiem, jest przemieszanie treści mitycznych, baśniowych i ludowych wierzeń. Szczególnie widoczne jest uwypuklenie roli przyrody, także w życiu głównego bohatera, gdy ten przeżywa wewnętrzne boje związane z własną psychoewolucją. Wreszcie świat swojej powieści pisarz uczynił światem binarnym, ujmując go w kategoriach zła i dobra, śmierci i życia, czym wpisuje się w ludową wizję świata i człowieka. Nasuwa się pytanie, jak wyglądałaby kaszubska epika w XX i XXI wiekach, gdyby wydano w latach 40. lub 50. dwudziestego stulecia opisywaną powieść Jana Rompskiego? Nie wykluczone, że przyśpieszyło by to rozwój rodzimej prozy, która przez cały XX wiek pozostawała w cieniu poezji i dramatu.

1 J. Rompski, Wurvanô Spjeva, rkps, masz., k. 126, sygnatura 3, Katalog rękopisów Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie; Zob. też: Katalog rękopisów Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, tom I, Spuścizna Jana Rompskiego, Wejherowo 2005, s. 24

2 Zob. A. Skwarło, Życie i twórczość Jana Rompskiego…, s. 129; D. Kalinowski, Polityczne gry (wobec) Jana Rompskiego, tekst wygłoszony w grudniu 2015 r. na konferencji Literatura kaszubska a polityka. Wstępne rozpoznania, w MPiMKP w Wejherowie, nagranie w moim posiadaniu.

3 Zob. A. Majkowski, Historia Kaszubów, s. 12

4 Cytuję za: J. V. Gunn, Sytuacja autobiograficzna, [w.:] Autobiografia, red. Małgorzata Czermińska, Gdańsk 2009, s. 145.

Felietón, Nowinë, Wszëtczi artikle

Jablonsczi: Refereńdum w Katalonii ë tej co dali?

10/02/2017 Artur Jablonskji Dodaj komentarz

Katalończicë rzeklë sí/jo! Za samòbëtnym katalońsczim państwã welowalo w refereńdum 90% z 2 260 000 tëch, co szlë do ùrn. Pòdôwają, że to je 42% wszëtczich, jaczi mają w Katalonii prawò welowac, blós mają to pòliczoné na spòdlim òddônëch kôrt ë nie je doch wiedzec kùli z nëch zarekwirowa Szpańskô pòlicjô. Gôdô sã, że to móże bëc nawetka kòl 700 000. Tedë nót bë bëlo gadac ò frekwencji 55%.

Rząd Katalonie, w zgòdze z przejãtim w zeptembrze przez parlameńt Przeńscowim Aktã, móże tere w 48 gòdzënach proklamòwac samòstójnotã. Premier Carles Puigdemont z aùtomatë móże òstac katalońsczim prezydeńtã ë wnetkã òglosëc parlameńtarną welacjã, a tej òb rok móże pòwstac nowô kònstitucjô nowégò eùropejsczégò kraju.

Nie wiémë, czë tak mdze, bò doch Madrit refereńdum nie ùznôwô ë za nic mô wòlą Katalonów. Tedë nie je rzeklé, że Szpańczicë nie mdą chcelë mòcą ùtrzëmac swòjã wladzã w Katalonii. To je baro mòżlëwé, w taczi sytuacji, czej wëszeznë Eùropejsczi Ùnie dali mdą cwierdzëlë, że co dzeje sã na Jiberijsczim Póllądze je bënową sprawą Szpanie.

Mòje pitanié: „tej co dali?” tikô sã prawie tegò, jak pò tim, co stalo sã 1 òktóbra w Katalońsce, EÙ ë zrzeszoné w pòspólnoce państwa, a w tim òsoblëwie Pòlskô, zrozmieją w kùńcu, że ceńtralizacjô wladze je bùten szëkù ë je ju czas zjinaczëc ceńtralno-regionalną zrzesz.

Jakno wiceprzédnik Kaszëbsczi Jednotë pòdpisëjã sã pòd slowama Dejowi Deklaracje ti Stowôrë Lëdzy Kaszëbsczi Nôrodnoscë: „Jesmë za mòcnyma samòrządnyma regionama ë mdzemë wspierac decentralizacjã jakno ôrt rządzeniégò krajã. Naszim célã je rozwij Pòmòrzégò, jakno wielekùlturowégò regionu ò wiôldżi spòlëznowò-gòspòdarzeniowi mòcë, chtëren mòże chronic zasobë spòlëznowi i jindiwidualny energie wszëtczich jegò mieszkeńców.”

Deceńtralizacjô pòzwôlô nié blós rozrzeszac ekònomiczné klopòtë, ale téż je òdpòwiescą na ambicje regionalnégò spòla. Mie jińteresëje kùlturowô aùtonomiô Kaszëbów ë òbëwatelsczi región, jaczégò pòczëcé bãdzemë twòrzëlë wëcmanim z wszëtczima mieszkeńcama województwa. Jistno jak jiny zrzeszony w Kaszëbsczi Jednoce, jô jem ti ùdbë, że nót je dac przedstôwcóm mieszkeńców Pòmòrzégò zarządzywac wikszim dzélã wërobionëch w regionie podatków. Jô wëpòwiôdajã sã procëm taczim spòlowim ë gòspòdarsczim praktikóm, jaczé zmiésziwają znaczënk najégò regionu, jak chòcle wëprowôdzanié z Pòmòrzégò wiôldżich firm z ùdzélã skôrbù państwa. Jô jem procëm calownémù pòdpòrządkòwaniémù sã naszich gbùrów ë rëbôków taczi eùropejsczi pòlitice, jakô nie widzy regionalnëch òsoblëwòsców gòspòdarzeniégò ë fëszowaniégò.

Timczasã, co mie mierzy, w eùropejsczim zjednanim w nôwikszim dzélu jidze ò pòlitikã ë financowé geszeftë państwów, co je dobrze widzec prawie tere w tim falu relacjów Szpanie ë Katalonie ë wnetka niżódny nó to reakcje ùnijnëch wëszëznów. Eùropejsczé regionë, kùlturë ë jãzëczi bezpaństwòwëch nôrodów są w tim wszëtczim dopiérze na drëdżim, jak nié na trzecym placu.

Madricczi dniownik „ABC” napisôl: “Niedzela kùńczi sã smùtnym wërozmienim, że nie dobëla ani Katalońskô, ani Szpańskô. Szkòda, że nie dalo sã rozlaniémù krëwie zascygnąc.” Mòglo bëc jinaczi tam, a mdze jinaczi wszãdze, dze miészëznów nie mdą wënôrodawialë ë w miono demokracje ògrańczalë jich aspiracjów, le bùdowôné mdze na spòdlim pòspólnégò zrozmieniô. Wszelejaczé dzejanié nót je òprzéc na lëdzczi solidarnoscy, ùwôżanim wòlnotë i sprawiedlëwòtë.

Nowinë, Recenzëjô, Wszëtczi artikle

Las rzeczy w porywach uczuć opisany

07/10/2017 Artur Jablonskji Dodaj komentarz

Na pytanie, co znaczącego wydarzyło się w ostatnich latach w literaturze kaszubskiej, odpowiadam bez wahania, że są dwie takie rzeczy: po pierwsze – proza przestała być kopciuszkiem przy rodzimej poezji i dramacie, a po drugie literatura w języku kaszubskim doczekała się wreszcie doraźnego opisu krytycznego, którego jej brakowało.

W pierwszym przypadku, znaczącego rozwoju form epickich, ogromną rolę odegrał konkurs im. Jana Drzeżdżona, niegdyś „prozatorski”, a od kilku lat „literacki”, który od samego początku, a więc od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, organizowany jest w oparciu o wejherowskie Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej. Z kolei początki krytyki naukowej to połowa XX wieku, kiedy ukazała się monografia Regionalizm kaszubski autorstwa Andrzeja Bukowskiego. W kolejnych latach pojawiały się nowe nazwiska uczonych, związane przede wszystkim z Uniwersytetem Gdańskim, a także z obecną Akademią Pomorską w Słupsku: Jan Drzeżdżon, Jerzy Samp, Tadeusz Linkner, Zbigniew Zielonka, Jowita Kęcińska, Adela Kuik-Kalinowska czy Daniel Kalinowski. Dzięki Austriakowi Ferdinandowi Neureiterowi i jego Historii literatury kaszubskiej napisanej w 1982 r., wiedza o literaturze kaszubskiej przedostała się także do świata niemieckojęzycznego.

Naukowe publikacje dojrzewają jednak długo w umysłach uczonych, a jeszcze dłużej w wydawnictwach, docierając najczęściej do literatów i potencjalnych czytelników ich twórczości, gdy książki zostaną przeoczone. Sytuacja taka nierzadko skutkowała porzuceniem pisarskiego rzemiosła przez jednych, albo podjęciem prób wypowiadania się w innym języku niż kaszubski. W tej sytuacji Kaszubi, niczym na zbawienie, czekali na kogoś, kto zanotuje, opisze i oceni na bieżąco nową powieść, tomik poezji lub monodram, podzieli się tym z czytelnikami, popisze się znawstwem tematu, uczyni to wszystko w sposób atrakcyjny, a także zainspiruje literata do dalszego pisania.

Około połowy pierwszej dekady XXI stulecia szczęśliwie stało się, iż swoje naukowe zainteresowania literaturą kaszubską zaczął przejawiać Daniel Kalinowski. Do jego wiodących tematów badawczych należały wcześniej zagadnienia związane z współczesną polską recepcją artystyczną i naukową twórczości Franza Kafki, obecnością kultury i literatury buddyjskiej w Polsce, a także motywy żydowskie w literaturze polskiej. Daniel Kalinowski urodził się w 1969 r. w Sławnie. Jest profesorem nadzwyczajnym w Instytucie Polonistyki Akademii Pomorskiej w Słupsku, Dziekanem Wydziału Filologiczno-Historycznego AP.

Wydana w tym roku przez Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego jego książka zatytułowana Sylwa kaszubskie, wraz z opublikowanym trzy lata wcześniej Raptularzem kaszubskim tegoż autora, pokazują, że słupski literaturoznawca wciela się znakomicie w rolę krytyka literatury kaszubskojęzycznej, potrafiącego dostrzec równoległość kaszubskiej tradycji literackiej wobec innych literatur narodowych, co wciąż jeszcze nie dla wszystkich jest oczywistym, także w kręgach akademickich. Krytyk, o czym sam pisze we wstępie do książki Sylwa kaszubskie, kieruje się przekonaniem, że to czynniki literackie, nie zaś historyczne, socjologiczne, polityczne, czy prywatne są najważniejszym punktem odniesienia.

Kalinowski – co ważne – nie traktuje kaszubskich pisarzy i ich utworów ulgowo, choć nie kryje do nich swojej empatii. Nie kryje też, że pisanie o współczesnej literaturze kaszubskiej ekscytuje go, ponieważ to materia żywa i stale rozwijająca się, jak zaznaczył z kolei we wstępie do Raptularza. Podkreśla swoją otwartość na inne, niż jego własne interpretacje utworów, które zwróciły jego uwagę, a nade wszystko stroni od wyznaczania hierarchii tematów bądź stylistyki. Odkrywa ukryte w kaszubskich tekstach literackich kwestie społeczne, etyczne, polityczne, czy wreszcie etniczne. To ostatnie ma dla literatury kaszubskiej ogromne znaczenie, jeśli weźmie się pod uwagę, że jedną z jej głównych wartości jest funkcja tożsamościowa. Kalinowski ów wymiar etniczno-tożsamościowy literatury kaszubskiej rozpatrują przede wszystkim w kontekście konstruowania podmiotowości Kaszubów.

Teksty zamieszczone w obu przywołanych powyżej książkach ukazały się w latach 2009-2016 głownie w miesięczniku „Pomerania”, ale również w „Literaturze ludowej”, „Stegnie”, czy „Actach Cassubianach”, albo były zamieszczone w innych publikacjach zwartych. Niektóre z nich znaliśmy w kaszubskiej wersji językowej, a teraz otrzymujemy je po polsku. Gwoli ścisłości należy jeszcze dodać, że zarówno Raptularz, jak i Sylwa zawierają również teksty o towarzyszących literaturze kaszubskiej procesach artystycznych, takich jak dla przykładu sceniczny przegląd dramatów kaszubskich Zdrzadniô Tespisa, czy wydawnictwa traktujące o kulturze, jak chociażby „Skra”.

Zestawiając je wszystkie razem, otrzymujemy faktyczny las rzeczy (silva rerum), bo aż 70 odautorskich wypowiedzi, powstałych w porywach (raptus) uczuć, pod wpływem chwili, będących zapisem jakiegoś etapu jedynie, co moim zdaniem stanowi wręcz ich atut. Są to teksty znaczące i ważne, wyłania się z nich bowiem wielopojęciowe spojrzenie na literaturę kaszubską, co może zainteresować tą literaturą czytelnika szerszego, niż tylko sami Kaszubi.

Daniel Kalinowski, Raptularz kaszubski, Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gdańsk 2014

Daniel Kalinowski, Sylwa kaszubskie, Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gdańsk 2017